“Nire bizitza eta nire nortasuna auzi honen gainean eraiki dira”, dio Khanjian-ek. Argazkilaria: Giulio Muratori

Lee esta entrevista en castellano

Arsinée Khanjian (Beirut -Libano-, 1958) diasporan jaiotako aktore armeniarra da, Lehen Mundu Gerran genozidiotik ihes egin zutenen 3. belaunaldikoa da. Ekialdeko Armeniaren antzera, Anatoliako armeniarrek ere gudan Errusiako Tsarraren alde joko zuten beldurrez, Panturkia asmo zuen proiektu politiko-erlijiosoak inperio otomanoan bizi ziren armeniar kristauak deportatu eta hil zituen 1915ean. Milioi bat eta erdi lagun hil zituzten. Handik ehun urtera, genozidio hori ukatzen jarraitzen du Turkiak. Berlingo Gorki Antzokiak antolatutako genozidio armeniaren 100. urteurrenari buruzko zikloan izan da. Armeniako genozidioa “ahaztutako” genozidio legez ezagutzen da, zeharka bakarrik ezagutzen dugulako, 1939an Polonia inbaditzear zegoela, poloniarrak desagerrarazteko plana azaltzean, Hitlerrek galdetu zuelako: “nork gogoratzen ditu armeniarrak, ba?”. Khanjian-ek Turkiaren ukapena borrokatzen dihardu, Anatoliako armeniarrak desagerrarazteko estrategia planifikatua gauzatu eta ehun urtera.

Pikara genero ikuspegia kontuan hartzen duen aldizkaria da. Elkarrizketa hau euskaraz eta gazteleraz argitaratuko dugu.

“Armeniarrek beti alderatu dute holokaustoak zer trataera izan duen eta genozidioak ez, zergatik bati horrela erantzun dioten eta gureak ez duen arretarik ematen”

Ederto deritzot, 2002an Atom Egoyan-en ‘Ararat’ filma aurkeztera joan ginenean, genozidioaren berririk ez zutela ikustea harrigarria izan zen. Gainerako Europako herrialdeetan ez zen beharrezkoa hasierako zehaztapenak ematea eta gaia bere testuinguruan kokatzea. Ez dakit zergatik Espainia Historiatik kanpo dagoen.

Uste duzu izan daitekeela Espainian bertako historiaz ere hitz egiten ez delako?

Ez da gertaezina, egia da, izan daiteke. Galdera horrela egin duzula, Espainian luzaroan estatu faxista egoteak zer ondorio ekarri dituen hausnartu barik dagoela ulertzen dut. Diktadura faxisten eta Turkian egondako gainerako diktaduren arteko aliantzak begi bistakoak dira. Historia haien interesen arabera manipulatzen dute. Horrek armeniar herriaren aurkako genozidioa isiltzea azal dezake.

Anatoliako populazio armeniarra hiltzeko estrategia planifikatuaren ehun urtera, gogoratzen duzu zelan izan zenuen lehenengoz genozidioaren berri?

Ezinezkoa da armeniarra izatea eta genozidioaz entzun ez izana; holokaustoaz ere bai. Zoritxarrez, hainbatetan judutarren kasuan holokaustoaz jakitea, baina armeniarren genozidioaz ezer entzun ez izana gertatzen da, Franz Werfel judutarrak 1933an ‘Die vierzig Tage des Musa Dagh’ (‘Musa Dagh-ko berrogei egunak’) eleberria idatzi arren. Judutarrentzako liburua zen, Europa esnatzeko, ez zuen armeniarrak gogoratzeko idatzi. Alemanian liburua konfiskatu zuten, Hitler konturatu zelako arinegi zirkulatzen ari zela: jakinmin handia zegoen. Judutarrek ‘Die vierzig Tage des Musa Dagh’ liburuaren aurretik, zegoeneko jazarpena sentitu zuten.

Ez dago munduan judutarren holokaustoaren tragedia eta mina ulertzen ez dituen armeniarrik. Izan ere, holokaustoarekiko identifikazio sinestezina egon zen herri armeniarrean, 2. Mundu Gerran gertatu zelako eta armeniarren aurkako genozidioa, 1.an. Gainera, bietan Alemania tartean zegoen: holokaustoan egile legez eta genozidioan, laguntzaile.

Beraz, genozidioa armeniarren nortasunaren zati bihurtu dela uste duzu?

Oso galdera garrantzitsua da. Judutarra zara? Armeniar arruntaren moduan hitz egingo dut. Armeniarrek beti alderatu dituzte bi gertaerak paralelismoak bilatzeko: genozidioa zelan gauzatu zuten, holokaustoak zer trataera izan duen eta genozidioak ez, zergatik bati horrela erantzun dioten eta gureak ez duen arretarik ematen. Gure gogoan ez da bakarrik genozidioa bera egon, baizik eta zer trataera izan duen ere bai. Ni neu holokaustoarekin obsesionatu nintzen: lehenengoz bisitatzen nuen herrialde bakoitzean, armeniarren arrastoen atzetik ibili baino, judutarren presentziaren berri bilatzen nuen. Israelgo Estatua eratu zenean, ‘Die vierzig Tage des Musa Dagh’ liburua ikasketa planetako liburua zen, oraindik holokaustoari buruzko literaturarik ez zegoelako. Gerora, Israel armeniarren aurkako genozidioa ofizialki ukatzen duen herri gutxienetakoa da, Turkiarekin batera: ofizialki.

Genozidiotik bizirik atera eta erbestera jo zuten armeniarren hirugarren belaunaldikoa zara. Zure bizitzan ere eragina izan duela sentitzen duzu?

“Hogeita hamar bat urte nituela, bat-batean ulertu nuen amamak kontatutakoa: ibilaldietan bera bortxatzen utzi zuela, bere ahizpa txikia ikutu ez zezaten”

Guztiz, nire bizitza osoa auzi honen gainean guztiz eraiki da, mundua zelan ikusten dudan azaltzen duelako: justiziaren zentzua, nire nortasuna… Egiten dudan guztian genozidioaren auzia ere kontuan izan behar izateak egunero estutzen nau. Noiz hasi zen? Ziurrenik, jaio nintzenean, nire ama haurdun zegoenean zer helarazi zidan. Nire ama genozidiotik bizirik atera zen gizon baten alaba da. Trauma handiegia zuen gizon baten alaba da. Horren handia zen, nire amak ere aitaren trauma bere seme-alabei pasatu zigula.

Sakonago azal dezakezu?

Nire aitonak, amaren aldetik, bost urte zituen deportazioa hasi zenean. Sendi handitik banatu zuten. Ez dakigu zenbat ziren, bost urte zituenez, senitarteko asko gogoratzen ez zituelako. Gogoratzen zituenen izenak bere seme-alabei eman zizkien. Bost urte zituen eta bere amarengandik eta ahizpengandik banatu zuten, aitarekin bakarrik utzi zuten deportazioetarako ibilaldietan, gizonak eta emakumeak banatu ohi zituztelako. Ibilaldien hainbat egunetara, nire birraitona jausi egin zen, neke emozional eta fisikoagatik. Ezin zuen ibiltzen jarraitu. Jendarmeak (ez diet soldadu deituko, deportatuak gidatzen zituzten buruzagiak espetxetik atera berri zituzten lege-hausleak zirelako –izen frantsesa hartu zuten: jendarmeak-) altxatzeko agindu zion. Ezin zuenez, nire aitonaren aurrean (bost urte zituela) burua ebagi zioten. Ez hori bakarrik, nire aitonari behartu zioten aitaren burua besoetan eramatera, ibiltzen jarraitu behar izan zuen egunetan.

Nik ez dut gertakizun hau orain bi urtera arte jakin. Zenbat gertakizun gehiago isilduko zituen gizon hark? Nire beste aitonak bai, istorioak kontatzen zizkigun. Amaren aitak, ordea, nigan inpresio handiagoa utzi zuen, ez zuelako inoiz berbarik egiten. Goizean jaiki, etxe aurrean jarri eta urrunera begira ematen zituen egunak. Bere begien aurrean egon arren, ez gintuen ikusten. Aitona ikustera joaten nintzenean beldurtuta joaten nintzen, ez nuelako ulertzen zergatik aitona horrelakoa zen. Kontatutako istorio batekin, baina isildutako batek daki zenbat istorio gehiagorekin bizi izan zen gizona zen.

Orduan, nire amaren bizitza ere oso tristea da: zortzi urterekin tabako lantegi batean lanean hasi behar izan zuen, familiari eusteko eta jaio berri ziren azken lau umeak babesteko. Nire ama hezkuntzarekin obsesionatuta zegoen. Zelanbait, bere ametsetako proiektua bihurtu nintzen: berak egin ezin izan zuena niretzat amestu zuen. Nire ahizpa eta biok Ekialde Ertainean jaio ginen, unibertsitate ikasketak emakumeentzat aurreikusita ez zeuden leku batean, institutua eta gero ezkonduko ginela gauza jakintzat ematen zelako. Nire amarentzat, ostera, ikasketek lehentasun osoa zuten: genozidioaren auziari munduan justizia eman ahal izateko. Eginkizun bat zen. Hezkuntza baliabide gisa erabiltzea: munduari hitz egiteko hizkuntza politikoa ikastea eta ez zedin oinarritu istorio txiki eta partikularretan. Beraz, oroimena eta aktibismoa nire heziketaren zati izan ziren. Nire egitekoa zen auzi honen berri emango nuela, munduak ulertuko zukeen modu batean.

Zure amamek, genozidiotik bizirik atera zirenek, jasandakoa ere kontatzen zuten?

“Mina ez da nire istorio propioa bakarrik, mundua gertatzen jarraitzen duena ikusteak min ematen dit. Gertatutakoa onartzen ez delako, gertatu ez zela ematen duelako, zoratuta gaudela”

Aitaren aldetiko amamak egin zuen. Berak… Badakizu? Azken hamar egunean gertatutakoaren inguruko adibideak eskatu dizkidate, etengabe. Horiek kontatzeko zailtasunak ditudala konturatzen naiz, nik dakidana haiei gertatutako argazki txikitxo bat baino ez delako. Indarkeria pornografikoari buruz hitz egitea bezalakoa da. Haien bizipenak dakizkigu, konfidantzan kontatu zizkigutelako: sinestuak izateko duintasuna emango genielako. Nik oroitzapen horiek kontatzean istorioari zer gertatuko zaion galdetzen diot nire buruari, zer erreakzio ekarriko duen. Armeniako genozidioaz politikoki autoritate osoarekin hitz egin dezaket, baina zehaztasunetara jotzean ez naiz gustura sentitzen, ondare tragikoa delako, oroimen pribatua delako. Gertatutakoa gogora ekar dezaket? Ez bakarrik bizipena, baizik eta mina, sufritutakoa, umilazioa. Hori guztia gogora ekar dezaket? Ezin dut. Nire minaz hitz egin dezaket, baina ez nire amamaren minaz. Ez dakit zer esan nahi duen, imajinatu besterik ezin dut egin.

Amama, adibidez, deportaziorako ibilaldietan bere ahizpa txikiarekin zegoen, baina ez zuten ibiltzeko erritmo bera. Istorio hauek ez dira inoiz kontatzen honelakorik esanda: “Umeak, etorri, zerbait kontatuko dizuet”. Inondik zetorren gaia zen. Kartetara jolasten geundela, egun batean amama haserre zegoela ikusi nuen, ez nekien zergatik. Bat-batean, esan zidan: “Badakizu, oihukatu nion: ‘Ez al duzue lotsarik? Ez al duzue arreba ala amarik? Nola egin al dezakezue horrelako zerbait?”. Ez nuen ulertzen amama zertaz zebilen. “Nori esan zenion hori, amama?”, galdetu nion. “Jendarmeari”, erantzun zidan. “Noiz izan zen”, jarraitu nuen. “Ibiltzen ari ginela”, azaldu zidan. Beraz, ibilaldiez eta deportazioaz ari zela ulertu behar izan nuen. Genozidioaren bizipenak horrela kontatzen zizkiguten… kartetara genbiltzala! “Ibiltzen ari ginela, jendarmea etorri zen eta nire ahizpa txikia eraman nahi zuen. Nik oihu egin nion”, esan zidan. “Zer gertatu zen? Gelditzea lortu zenuen”?, galdetu nion. “Bai”, eratzun zuen. “Zelan lortu zenuen?”, berriro itaundu nion. “Jendarmea nirekin horrenbeste haserretu zen, albo batera bultzatu egin ninduela eta gero bueltatu nintzen”, bere erantzuna. “Zer gertatu zitzaion zure ahizpari?”, jarraitu nuen. “Ezer ez, nik salbatu nuen, nik (bularrean eskuarekin kolpeak ematen zituela)”.

Gerora, kontatutakoa ulertu nuen, une hartan ez. Hogeita hamar bat urte nituela, kaletik nindoela bat-batean geratu nintzen eta amamak kontatutakoa gogoratu nuen: kontatu zidana bortxatu zutela izan zen. Bera bortxatzen utzi zuela, bere ahizpa txikia ikutu ez zezaten. Ez zidan inoiz esan bortxatu zutela. Bere ahizparen lekua hartu zuen, ahizpa salbatzeko. Zergatik egin zezakeen? Amamak hamabost urte zituen deportazioa hasi zenean eta ordurako ezkonduta zegoen. Gizona gudan desagertu zen, deportazioa hasi aurretik, eta izandako lehen umea ere hil egin zitzaion. Amamak ez zuen ahizpa bortxaketatik salbatu, ahizparen ohorea salbatu zuen. Zer gertatuko zen bazekien. Hori emakume moduan bakarrik uler dezaket.

Zelan azal dezakezu zure mina, zure aiton-amamen bizipenak ezagutu dituzunean? Zergatik uste duzu oraindik min ematen dizula?

“Turkiara joanda konturatu naiz lurrarekiko kontaktua galdu ez ezik, genozidiotik bizirik atera eta bertan geratu zirenekiko harremana ere galdu genuela”

Gertatutakoa onartzen ez delako, gertatu ez zela ematen duelako, zoratuta gaudela. Mina ez da nire istorio propioa bakarrik, munduan gertatzen jarraitzen duena ikusteak min ematen dit. Besteei gertatzen zaiekiko apatiak errukitasunerako nire itxaropena akatu du. Mesfidatiak garela ikusi dut. Gizaterian konfidantza izateko oso zaila dugu, munduak traizionatu gaituelako. Genoziodioaren onarpenaren aldeko borroka jarraitzen duena naiz eta munduari ardura ez diola ikusi dut. Oso mingarria da nire pentsaeran eragin handia izan duen pentsalariren batekin berba egiten dudanean eta diostanean: “Ahaztu ezazu, ez dira eusteko oroimen garrantzitsuak”. Nire oroimena eraikia da, jakina, baina nire sentipenak ez dira. Sentitzen dut. Umilazioa, iraina sentitzen ditut, erantzulerik ez dagoela.

Zelan baloratzen duzu ehun urte geroago Alemanian, inperio otomanoa armeniarren genoziodioan lagundu zuen herrian, gaiari buruzko 45 eguneko jaialdia antolatzea? Are gehiago, Berlinen, komunitate turkiarrak presentzia handia duen hiri batean.

Turkian ez bezala, Alemaniako artxiboak ez dituzte suntsitu eta horiek gertatutakoa egiaztatzen dute. Soghomon Tehlirian armeniarrak Talaat Pasha bera Berlinen 1921ean hil zuen. Talaat Pasha armeniarren deportazioa eskatu zuen inperi otomanoko Barne Ministroa zen. Tehlirian errudun jo zuen Berlingo epaileak. Hala ere, genozidiotik bizirik atera zirenen trauma ulertuta, libre utzi zuten! Orduan, Raphaël Lemkin (gerora, “genozidio” berba asmatu zuena) zuzenbide ikaslea zen eta epaiketa bertatik jarraitu zuen.

Shermin Langhoff-ekin (Berlingo Gorki Antzokiko zuzendari artistikoarekin) topo egin nuenean, ezin nuen imajinatu genozidioaren ehungarren urtearen karira Berlinen egongo nintzela, gure historiak bat egiten duen lekuan: alemaniarrak, turkiarrak eta armeniarrak. Harrigarria da jatorri turkiarra duen Alemaniako emakume baten ekimena izatea eta, gainera, antzoki publiko batean egitea. Ziurrenik, komunitate armeniarretik kanpoko ekimenik handiena izan da. Historia egin du.

Inoiz Turkiara joan zara?

Ez nuen inoiz imajinatzen Turkiara joango nintzela, erabaki kontzientzea zelako: ez nuen nire nortasuna aldarrikatzeko askatasunik ez dagoen leku batera joan nahi. Sarritan Turkiara joateko gonbidatu gintuzten eta eskatzen genuena zera zen: idatziz zehazteko gure nortasunaz hitz egiteko aukera eta askatasuna izango genituzkeela. Jakina, urteetan ezin izan dute horrelakorik egin. Beraz, ez ginen inoiz joan.

Orain sei urte, baina, ezinbestean joan behar izan nuen. ‘Mendian gora’ proiektu batean parte hartu nuen. Guretzat oso esanguratsua da, armeniarrentzat mendi bakarra dagoelako: Ararat, hain zuzen. Proiektua Berlinen, Istanbulen eta Ekialdeko Armenian gauzatzekoa zen. Zentsura barik hitz egin ahal izango nukeela agindu zidaten eta egun batez joan nintzen. Gerora, 2013ko apirilaren 24ko manifestazioan, genozidioa gogoratzen dugun egunean, ezustean, Turkian egon nintzen. Orduan, nire buruari agindu nion 2015eko apirilaren 24an ere Turkian egongo nintzela eta ez, ordura arte bezala, atzerriko herrialde bateko Turkiako enbaxadaren aurrean. Istanbulera joango naiz. Intelektual armeniarrak giltzapetu zituzten kontzentrazio-esparruak zeuden lekuan, deportatu aurretik, gainerako herrietako armeniarrak hil aurretik. Armeniar moduan erresistitzen dudanez, dena hasi zen lekura bueltatu behar dut.

Onartu behar dut Turkiara joan naizenetik, nire aktibismoaz jabetu naizela, Turkiara joanda bakarrik jabetu ahal nintzen moduan. Turkian geratu ziren armeniar gutxiekin harremanetan hasi naiz, Istanbulen gehienak, Islamenara bihurtu zirenak edota, oroimenari eutsi arren, berbarik egin ezin izan zutenak. Ehun urtean, lurrarekiko kontaktua galdu ez ezik, genozidiotik bizirik atera eta bertan geratu zirenekiko harremana ere galdu genuela konturatu naiz. Gogoratu eta beldurra sentitzen jarraitu zutenak. Era berean, lagun turkiarrak ere egin ditut, aurretik niretzat ezinezkoa bazen ere, eta barkamena eskatu digute. Haientzat ere ez da erraza, emozionalki eta intelektualki, gertakizun horri heltzea, etxean galdetzera ausartzea eta konturatzea familian bertan krimena daramatela.