Partituras: Ailén Kendelman
Textos do espectáculo: A Panadaría e Gena Baamonde

Ailén Kendelman e Noelia Castro recreando, cun bico de tornillo sen fin, o encontro entre as dúas mulleres á chegada de Marcela a Oporto. / Foto: Miramemira

-AILÉN-GUÍA TURÍSTICA: (Atravesa camiñando o corredor do patio de butacas. Párase diante do proscenio). Ola a todo o mundo! Estamos, como podedes ver, diante da fachada da Igrexa de San Xurxo, aquí na Coruña, que é obra do arquitecto Fernández Sarela. Este é un templo cristián, e case imos introducirnos nel para coñecelo mellor. (Sube ao escenario. Detense.) Iso si, vouvos pedir a partir de agora que baixedes o ton porque imos entrar nun templo sagrado e hai que respectalo. (Ao tempo que sube vaise iluminando a escena, totalmente baleira. Fala en voz baixa). Estamos xa dentro da Igrexa de San Xurxo, que ten tres naves (aparecen entre caixas Noelia e Areta carretando cadansúa estrutura de madeira. Van montando eses dous soportes e unha barra cunha tea, ao estilo dos panos de fondo da fotografía de inicios do século XX), catro aletóns e os teitos… Sssh! […] Ben, esta é unha igrexa coma todas as igrexas, pero ten unha cousa de especial e é que aquí no 1901 casaron dúas mulleres, Elisa e Marcela. Isto hai que dicilo baixiño porque eu penso que á Igrexa non lle gusta moito. Ah! Hai que ter en conta que ata o 2005 non casaron Sebastiana e Valeria, e foi polo Civil. […] Vouvos contar como foi a voda.

Así comeza o espectáculo Elisa e Marcela, última montaxe teatral da nosa compañía, A Panadaría, na que contamos de xeito desenfadado a historia destas dúas mestras galegas que casaron pola igrexa no ano 1901. Para conseguilo, Elisa tivo que transformarse nun home cortando o pelo, cambiando a súa vestimenta e modificando costumes e xestualidade. Despois de seren descubertas, vense na obriga de fuxir a Portugal, onde son encarceradas, e posteriormente a exiliarse en Arxentina. A montaxe estreouse no Teatro Rosalía de Castro, na Coruña, hai menos dun ano e, dende o inicio, rachou con todas as expectativas que podiamos ter: o público esgota as entradas e aplaude en pé, a crítica eloxia o traballo e vimos de recibir media ducia de premios. María Xosé Queizán, unha das autoras galegas que máis atención prestou ás temáticas lesbianas na súa produción literaria, dixo deste espectáculo: “Son moitas as habilidades artísticas e musicais, moita a intelixencia e a inventiva, moita a graza que desbordan, moita a desmitificación que levan a cabo. […] Fan con mestría un exercicio emancipador, un divertido acto político”.

En A Panadaría continuamos cunha liña de traballo que comezamos no ano 2013 na que o humor, o traballo xestual e a música vocal definen a nosa linguaxe. Neste terceiro espectáculo, que subtitulamos “historia que parece conto”, construímos a historia como un falso documental no que observamos reconstrucións dos feitos, asistimos a testemuñas de obxectos vencellados á historia e mesmo abrimos un mostrario de arquivos xornalísticos, retratos fotográficos e datos estatísticos. O fake é utilizado aquí como mecanismo de cuestionamento e denuncia, desvelando o sensacionalismo e manipulación do relato que levantaron os xornais nesa altura.

Unha das máis extravagantes solucións que atopamos para relatar os feitos foi a de darlle voz a obxectos vinculados aos principais sucesos, interpretados polas propias actrices. Como acontece con Documento Viciado, un documento falsificado por Elisa en Portugal para conseguir permanecer en Oporto, protexida así da persecución das autoridades españolas. Así nos fala el a través de Areta Bolado:

-DOCUMENTO VICIADO: Ola! Son un documento. Estou feito de pergamiño e teño as letras impresas e o nome aquí con tinta e pluma. A min… (Fai xesto de raspar no bandullo). Qgggg qgg qg… A min… (Raspa). Qggggg… Raspáronme! E agora son un documento viciado. (Ri). Eu non quero acusar a ninguén…pero a min colleume Elisa no comboio de Oporto e… (Fai xesto de raspar) Qgg Qgggg… raspoume! E puxo Pepe Sánchez Loriga, e agora está no cárcere… e Marcela tamén.

As chiscadelas ao colectivo lésbico chapican toda a obra: “o menú de Elisa e Marcela: Tortilla, croquetas e bollos”, sentencia unha xornalista; “eu non teño nada contra os pitillos, eu teño un amigo pitillo. Pero todos sabemos que son seres inferiores a nós…”, di Noelia Castro a través de Purito, un puro da Habana; “as vosas mans que son como palomas al vuelo, volando a ras de suelo”, escóitase na igrexa.

Durante os ensaios, previo ao periodo de creación, as actrices e a directora, Gena Baamonde, fixemos unha fin de semana de traballo intensivo que decidimos chamar A Concentración Bollera, unha xuntanza na que debatir sobre a historia, compartir materiais e xogar co xénero. Ailén, Noelia e Areta afondamos nas prácticas de Diane Torr probando a ser homes, inspirándonos no seu obradoiro Man for a day, estudamos tamén as Instrucciones de uso de Cabello-Carceller con Raquel (Lucas) Platero e limos sobre os travestismos funcionais de mulleres como Concepción Arenal.

Se un macho ti queres ser
Vouche ensinar como has facer
Primeiro vai un repaso físico
Despois iremos ao metafísico
Macho en sociedade
a segunda parte (bis)
Macho estarricado
Ten os ovos delicados
Necesita estar aireado
Expande o corpo en todo lado
Macho erudito
Sabe todo o que non sabes
Dá leccións
Explica cousas
Cala bocas
Macho galante
Ou Arturo Fernández
Pasa, chatina!
Senta, chatina!

Este fragmento da canción funky “Macho-macho” pertence á banda sonora orixinal composta por Ailén Kendelman para Elisa e Marcela e pretende tender unha ponte co presente, achegando a unha linguaxe popular unha posible taxonomía do macho. A música, escenografía inmaterial desta proposta, inclúe tamén outras paisaxes, como as palmas flamencas de bulería interpretadas polas personaxes das toureiras María Salomé “La Reverte” (María Macho, de inicios do s. XX), Nicolasa Escamilla “La Pajuelera” (retratada no 1816 por Goya) e Rafael Guerra Bejarano “Llaverito” (toureiro cordobés residente en Oporto e amigo das nosas protagonistas).

O traballo interpretativo, suxeito aquí a cambios de lingua inmediatos (neste espectáculo falamos galego, portugués e castelán), rupturas de convencións continuas ou números de canto e baile, esixen moita destreza e concentración no noso traballo mais tamén sitúan, tal e como queremos reivindicar, á actriz-creadora como centro do feito teatral. Na escena actuamos de ponte entre a historia e a audiencia, de canle entre pasado e presente, e tamén como espello que nos coloque perante as nosas pantasmas. Para isto, as tres actrices convertímonos nunha multitude que acurrala a casa de Elisa e Marcela.

-CIDADANÍA: (As tres actrices, de costas ao público, improvisan arredor deste texto). […] A ver, a ver, a ver… Imos facer unha cousiña… imos baixarche o pantalón… Siiii, baixarche as bragas… iso, iso! Porque sabemos que levas bragas. E despois… despois xa se sabe o que hai que facer… Comprobar! Hai buraco ou non hai buraco? En dedo, dous dedos… Por quendas! Eu primeiro! Eu segundo! Teño a ferramenta quente xa! Se podes con 5 podes con 25! Tes buraco? Tes buraco, porca? Marimacha…
(Elisa-Ailén e Marcela-Areta, míranse aos ollos, danse o que cren que é o último bico e apértanse. Multitude-Noelia fica insultando ás protagonistas).

-CIDADANÍA: … Porcas, lambecricas…
(Elisa marcha correndo. Escoitamos o son da dilixencia que se afasta).

-CIDADANÍA: … Camioneiras, desviadas, invertidas, tortilleras, enfermas, marimachas, machorras, machas, lesbianorras, macholos, demos, mariconas, bolleras…

Moitas persoas da nosa contorna insistían no drama que a historia tiña de seu, mentando os hostís recoñecementos médicos para avaliar se Elisa era home ou muller ou a crueldade da persecución que sufriron ata que chegaron a Arxentina. En A Panadaría, que queriamos un espectáculo que chegara a moita xente, pero que non perdera por iso o seu compoñente de denuncia, confiamos sempre na comedia como xénero popular e no humor como potente ferramenta de transgresión.

Areta Bolado e Ailén Kendelman num intre da canción ‘Macho-macho’. / Foto: Rosiña Rojo

Unha das nosas escenas favoritas, polo seu aire desenfadado pero tamén cun fondo político, é a escena do sexo entre as dúas protagonistas. Todo comeza con Noelia dicíndolle ao público “as lesbianas non son amiguiñas. Teñen sexo, moito sexo”. Esta frase inicia unha divertida exhibición dun kamasutra lésbico erótico-cómico:

-AILÉN: Fixémolo na conserxería da escola.
(Areta pon a man no peito de Ailén. Ailén toca o pube de Areta).
-ARETA: Fixémolo no patio de fumar.
(Ailén agachada, Areta detrás acaricia a súa perrecha).
-AILÉN: Na porta B.
(Areta brazos arriba, Ailén bica o seu peito).
-NOELIA: Fixérono no armario dos lapis.
(Tócanse).
-NOELIA: Fixérono pola ventá da escola.
(Areta chucha a cona de Ailén).
-AILÉN: Ola!
(Saúda dende a fiestra).
-NOELIA: Fixérono debaixo da alfombriña do baño
(Déitanse no chan. Palmean a crica da outra).
-NOELIA: Fixérono polo patio, pola campiña.
(Tócanse dando saltiños).
-NOELIA: Fixérono telepaticamente.
(Sepáranse, furabolos e dedo maior na sen).
-NOELIA: (Comeza unha enumeración improvisada e Ailén e Areta fan posturas, frenéticas e entre risas). Fixérono na capilla da escola, fixérono debaixo do altar, fixérono no confesionario, detrás da cortina da ducha, enriba do bidé, contra o espello, polo corredor, na clase de xeometría, con primor e adorno, entre os mapas, penduradas das lámpadas de araña, pola carballeira, tirándose por un valado, collendo margaridas, tirándose pola cheminea, na fotocopiadora, na lavadora, na secadora, na termomix… Mozas
(Ailén e Areta en plena exaltación sexual non escoitan. Noelia olla atónita).
Mozas, mo-zas… Eu creo que xa, non?
(Areta e Ailén bafexan).

Elisa e Marcela é un falso documental, unha roadmovie galega e un espectáculo versátil cun final feliz, porque melodrama e lesbianas non van irremediablemente da man. Con este final, a rancheira-corrido “Purpurina de amor”, rematamos cantándolle ao mundo o noso amor e a nosa celebración da valentía das nosas heroínas. Antes e agora, que vivan as noivas!

Ler tamén: