Ilustración: Ainara Azpiazu

Dende que era pequena, na base remota da nosa cultura católica, sempre me chamou poderosamente a atención a historia da Torre de Babel, esa maldición que o deus patriarcal emite para evitar a soberbia de que as persoas poidan construír unha torre que chegue a el. O xeito de impedilo: facer que falen linguas diferentes. Abraia aínda ata que punto certos mitos fundacionais da hexemonía seguen, enmascarados por unha suposta laicidade, dominando o pensamento occidental.

Para min, que crecín con varias linguas, a Torre de Babel resultaba unha historia incomprensible, pois a maldición sempre me pareceu a idea dunha lingua única. Na miña experiencia vivida, a pesar dos múltiples maltratos que as persoas galegofalantes recibimos ao longo da vida, a diversidade lingüística entendíase como riqueza e como a resposta humana á necesidade dos pobos de vivir e convivir, de adaptarse aos espazos nos que se foron atopando. Cada lingua representa unha visión do mundo rica e con valor en si mesma, conectada ao tempo, que é única.

Só un pensamento dominador pode formular a idea da diversidade lingüística coma unha maldición. Non é de estrañar que todas as culturas coloniais producisen e logo exportasen o seu desexo dunha lingua única a outros lugares, a aqueles onde querían ir roubar. Hoxe en día, o consumo é quen marca no meu contexto inmediato esa imposición: do castelán pasamos ao inglés como lingua desexada e de sedución capitalista (e xa que logo explotadora e violenta). No caso específico das mulleres, as linguas hexemónicas preséntansenos con frecuencia ás falantes “desoutras” como unha identidade máis “progresista”, máis “feminista”, máis “aberta”.

En Galicia, este fenómeno é evidente: a hexemonía presenta falar galego como algo atrasado, algo bruto, algo que nos fai menos mulleres. Debemos abandonar a lingua para participar do “progreso”. Por suposto, este discurso ignora que os movementos feministas no noso contexto se levan producindo unicamente en galego dende os seus inicios e que non concibimos os nosos dereitos como mulleres sen a nosa lingua, que nos conecta á natureza, ao territorio, ás antergas, á diversidade afectivosexual, ao coñecemento biodiverso.

Esta experiencia de vida provocada pola discriminación lingüística axúdanos a moitas, brancas e occidentais, tamén a abrir os ollos. Cando as nosas linguas se representan como “menores”, “locais”, “limitadas”, o que se nos nega non é só o noso dereito a existir, senón sobre todo o noso potencial transformador da hexemonía, ese do que quero falar aquí. Pois as activistas galegofalantes entendemos con pouca mediación, grazas á nosa experiencia lingüística, a reprodución deste patrón noutros lugares e as súas implicacións materiais.

Adquirimos así a capacidade de achegarnos ás nosas outras dende unha visión de maior complexidade, pois con facilidade podemos entender que igual que para nós é problemático denominarnos “españolas”, tamén o é para unha kurda que a chamen “turca”, “iraní”, “iraquí”, ou a unha muller amazigh, “árabe”. Porque as linguas non son algo folclórico e decorativo, son unha cuestión política. A nosa posición tamén nos ensina que non abonda con coñecer a unha “representante” de cada sitio que medie para o suxeito hexemónico. Que como occidentais brancas o importante é explorar máis, achegarnos con máis respecto e complexidade.

Nosoutras, as da Torre de Babel europea tamén entendemos ben o desenraizamento, o descentramento dos referentes. Igual que en Galicia as mozas chegan antes a Leticia Dolera ca a María Xosé Queizán, as mulleres de moitos lugares do mundo ven tronzadas as súas historias propias de activismo feminista, LGTBI, ambiental ou de calquera outra índole pola intervención violenta das linguas coloniais.

Mais a idea dunha lingua única non só forma parte fundamental dos patriarcados globais, senón tamén dos feminismos hexemónicos. Así, comprobamos decotío unha falsa dicotomía entre o “internacional/transnacional/global” e o “local”. Aquelas que queren participar nos debates incluídos no primeiro grupo deben facelo nas linguas hexemónicas. Isto non só provoca círculos de exclusión, senón que expulsa a aquelas que non falan estas linguas a unha posición de vulnerabilidade. As falantes de linguas hexemónicas son as que deciden o que é importante e o que non, as experiencias e vidas que merecen espazo e as que non.

Ata o de agora, os feminismos hexemónicos dedicaron nulos esforzos á polifonía e moitos á lingua única. Se tomamos como exemplo o Estado español, comprobamos no seu seo unha xordeira permanente a esta cuestión: abonda ver as poucas veces que as feministas que nos expresamos en euskera, catalán ou galego somos convidadas a foros no resto do Estado. As poucas veces que isto acontece, ademais, adoita facerse como curiosidade e non como autoridade; e por suposto non tentemos contar as veces que se nos convida a facer tal nun espazo onde poidamos expresarnos nas nosas linguas. Abonda tamén ver o silencio, e mesmo apoio, dentro dos “feminismos españois” con respecto ás violencias que o Estado exerce sobre moitas de nós (e por suposto estoume referindo aquí a Catalunya e, moito menos visible, a Galicia e, moito máis grave, a Euskal Herria). Esta xordeira foi trasladada alén de mares e comprobamos o mesmo patrón de pensamento con diversa intensidade nos Estados poscoloniais de América Latina, onde as compañeiras feministas indíxenas pelexan o seu espazo nos encuentros unha e outra vez, esmagadas pola presenza non só maioritaria das brancas e mestizas —e en menor medida das afrodescendentes—, senón sobre todo das linguas que con elas traen: o castelán e o portugués.

O peor de todo este proceso é que, igual que na historia do castigo divino, o que se nos inocula como verdade revelada e autoexplicada é que a lingua dominante correspondente é o único que pode axudarnos a coordinarnos mundialmente. Mais o certo é que o único que pode abrir unha fenda real no patriarcado unificador, capitalista e fundamentalista/fascista mundial é manter vivas as nosas linguas, apropiarnos da maldición e tornala contra quen nola botou. O resto soluciónase tirando da tradución e da interpretación feminista, aquela que se fai con consciencia da desigualdade entre linguas, con coñecemento situado e dende a visión polifónica de mulleres que falan dende diferentes lugares e con coñecementos diversos.

Neste momento, o debate sobre a Torre de Babel transcende as violencias dun Estado cara ás feministas coma min. Afecta tamén ao debate da interseccionalidade, que queda mudo e xordo se non entenden esta cuestión. Fronte ao discurso de que as linguas “nos separan” (menos o castelán, que é “la lengua que nos une”), fronte ao discurso de que as nosas linguas non hexemónicas son unha carga que debemos superar, cómpre recuperar a importancia das linguas non hexemónicas como posición. Só dende esa posición, como mulleres occidentais, temos algunha esperanza de poder traballar coas compañeiras migrantes, as feministas do Sur, coas nosas outras. Debemos poñer as linguas no centro.

E neste momento, no caso de Estado español, as únicas que o estamos facendo somos as “locais”, as “menores”, as que pensamos e vivimos en linguas non hexemónicas. Somos nosoutras as que imos crear un espazo biodiverso, dado que somos nosoutras as que pensamos e vivimos a diversidade nas nosas carnes, e as oportunidades e obstáculos que se nos presentan. Mentres que os feminismos en linguas hexemónicas falan da interseccionalidade en abstracto, ou como unha especie de “integración” (pois asumen que quen queira participar terá que facelo nas linguas imperiais), nós-outras debatemos a práctica dese espazo para que sexa sen renuncia; exploramos, como levan facendo as compañeiras euskaldunas de Jakin ou da Bilgune Feminista, como crear a interseccionalidade vivida. A nosa posición esíxenos pensar como crear espazos máis biodiversos, mais sen perder as nosas linguas. Esíxenos convivencia, esíxenos tratar as nosas outras como iguais, coñecelas na súa diversidade, entender as súas historias e os contextos socioculturais complexos dos que proveñen, valoralos, aprender deles, enfrontarnos e tender pontes cando sexa preciso. Esixe interrogar, por exemplo, como o castelán é a lingua que nos oprime mais tamén a dalgunhas compañeiras de América Latina para as cales nós podemos, como europeas, ser hexemonía. Esixe cuestionar a branquitude dos nosos contextos lingüístico e desfacer calquera vestixio de connivencia coa colonialidade e o racismo. Como suxeito hexemónico branco mais non hexemónico pola lingua entendemos ben que non podemos agardar que as nosas outras nos “ensinen”, que é o noso deber reformularnos e termos ferramentas varias.

Porque as nosas linguas non son barreira, senón dinamita. Porque ao final resulta que eramos nós as que queriamos construír a Torre: non para chegar preto de deus, senón para acabar coa hexemonía. Pois a Torre de Babel non é a maldición, senón o obxectivo.

NOTA: Debo agradecer o xermolo destas reflexións non só ás miñas compañeiras d’A Sega e do movemento feminista galego senón en especial ás feministas euskadulnas de Jakin e da Bilgune Feminista por convidarme a compartir os seus vizosos espazos de pensamento. Eskerrik asko!

Máis textos en galego: