918 gau estreinatu du Arantza Santestebanek, bere militantzia-esperientziaz mintzo den dokumentala. Nazioartean zenbait sari jaso ostean iritsi da Euskal Herrira. Donostiako emanaldiaren ostean hitz egin dugu zinegilearekin.

Filma iaz estreinatu zen, baina Euskal Herrira martxoan iritsi da, Iruñera eta Donostira (momentuz). Zer moduz?

Hasieran, gure apustua izan zen Euskal Herrian estreinatzea, hemengo festibalen batean. Baina ez zen erraza izan, «beste euskal pelikula bat gehiago» bezala hartu baitzen. Aldiz, ekoizleek uste zuten filmak bazituela beste aukera batzuk, eta eskainitakoarekin ez geundenez konforme, ezetz esan genuen. Eta orduan iritsi zen Doc Lisboako gonbitea. Niretzat erreferentzia bat izan da beti jaialdi hori: Bartzelonan ikasten genuenean, pelikulak ikustera joaten ginen hara; hor ikusi ditugu zine politikoko, zine feministako eta zine esperimentaleko erreferentzia nagusiak, eta esan zigutenean Doc Lisboako sekzio ofizialean sartzeko eta nazioarteko estreinaldia bertan egiteko, baietz esan genuen. Oso polita izan zen han egotea, eta bat-batean sari nagusia jasotzea… espektatiba guztietatik kanpo zegoen hori. Hortik Torinora joan ginen, han ere sari nagusia jaso genuen, gero joan ginen Pontevedrara, Bartzelonara, Iruñera… Oso polita izan da nazioarteko eta estatuko bira hori.

Eta hemen?

Hemen pelikulak mugitzen ditu beste leku horietan mugitzen ez dituen gauzak, eta normala da. Azkenean hemen bizi izan dugu bizi izan duguna, eta poroak askoz ere irekiago ditugu. Sariek jarri dute espektatiba bat pelikularen gainean, pisu moduko bat, eta uste dut, hemengo hartzailea ikustera joan denean, batzuk joan direla pelikula konkretu baten esperoan, euskaldunok bizi izan ditugun gatazken egia kontatuko zuen pelikula baten bila, eta nire filma ez da hori. Orduan, ulertzen dut frustrazio-puntu bat egotea batzuengan. Eta, bueno, onartzen dut. Pelikulak bere bidea egin behar du hemen, eta nik ere askatu behar dut. Azkenean, pelikula oso irekia da, eta gauzak irekiak direnean, bakoitzak irakurketa bat edo bestea egiten du bere esperientziatik, bere espektatibetatik eta bere sentsibilitatetik.

Kontrakoa pentsatzen nuen nik, harrera onak eta sariak agian lasaigarriak suertatuko zitzaizkizula hasierako kezkak lasaitzeko. Uste duzu «errazago» hartu dela kanpoan hemen baino?  

Egia esan, ez nago oso seguru. Adibidez, Iruñean, Punto de Vista jaialdian, harrera sinestezina izan zuen, oso energia berezia zegoen aretoan. Halakorik ez dut bizi izan nazioartean. Eta energia oso errespetuzkoa zen, jendea oso prest zegoen pelikulatik abiatuz bere hausnarketa egiteko, eta niri hori gustatzen zait. Pelikularen bidez ez dut bilatu tesi bat indartzea edo posizio bat indartzea, baizik eta, hain zuzen ere, uztea espazio oso irekiak eta pixka bat anbiguoak, edo sakontasun gehiegirik gabekoak, iruditzen baitzait jendeak, bere subjektibitatetik, bere esperientziatik, egin ahal duela nirea ez bezalako kontaketa. Bakoitzak badu bere bizipena, eta nik hori aldarrikatzen dut, badagoela bizipen kolektibo bat, baina bizipen kolektibo horren atzean egon direla egoera mordo bat –norbanakoak nola bizi izan duen, zer kostu izan dituen, zer ikasi duen, zer desikasi duen, zer sufritu duen, zer ospatu duen–, horiek ere badirela modu bat errelato kolektiboaren zuloak betetzeko, zeren errelato kolektibo jakin baten azpian gauza asko kanpo gelditu baitira. Iruditzen zait orain resaka handia dugula, eta pelikula hau bide bat baldin bada pixka bat aktibatzeko jendeak egin ahal dituen irakurketa horiek guztiak, pozik gelditzen naiz.

Zein izan zen filma egiteko abiapuntua?

Pelikula hau egiteko prozesuan hainbat potentzia egon da, hau da, zeharkatzen edo afektatzen gaituzten gauzak, eta nire kasuan horrek zerbait egitearen forma hartu du. Bestalde, prozesua oso irregularra izan da. Ez naiz bost urtetan pelikularekin bakarrik aritu, tartean beste gauza batzuk egin ditut.

Hasieran, estrainiamendu moduko bat sartu zitzaidan, jada kanpoan nengoela, ikusi nituenean kartzelako gutunak, kode horiek, hizkuntza hori, irudi horiek, kartzelako komunikazioaren kode guztia; kristoren inpaktua egin zidan zer kodifikatua zegoen gure arteko harreman guztia. Horrekin egin nuen pelikularen lehenengo fasea. Gero hori pasa zitzaidan eta etorri ziren beste estimulu batzuk. Beti joan naiz estimulu edo potentzia berrietatik tiraka: potentzien multzo bat egon da pelikularen atzean.

Hain zuzen ere artxiboko irudiek garrantzia handia dute filmean: agertzen dira espetxeko argazkiak, auto judizialak, gutunak… Hasieratik zeneukan argi bitarteko horiek erabiliko zenituela?

Hasieran artxibo-pelikula bat izango zela uste nuen. Alde batetik, artxibo horrekin pixka bat konfrontatua nengoen. Ez dakit, gauza asko zegoen hor. Zaila da esatea, baina esaten dudanean bazegoela zerbait aldentzen ninduena, kode horrekiko desidentifikazio bat zen, eta niri horrek min ematen zidan. Izan ere, nire komunitatea da, nik esperientzia horren oroitzapen afektibo oso fuertea daukat, eta iruditzen zait asko markatu nauela, eta ziur aski inoiz ez dudala biziko halako kolektibotasuna. Orduan hori sentitzea eta aldi berean sentitzea halako distantzia hizkuntza horrekiko eta forma horiekiko… ba sekulako krisia sortzen da norberaren barruan.

Suely Rolnik autore brasildarrak badu liburu bat oso ona: Esferas de la insurrección. Esaten du alderdi makroak egituratzen gaituela nolabait ere, ematen digula kode bat, erregistro bat, ematen dizkigula errealitatea dekodetzeko elementu batzuk, diskurtsoak eta afektuak, baina batzuetan badaude beste elementu batzuk askoz ere mikroagoak. Horiek sartzen direnean joko horretan, askotan talka egiten dute egitura makroarekin, eta hor gure kodea ez da nahikoa izaten zer gertatzen ari zaigun dekodetzeko. Niri halako prozesu bat gertatu zitzaidan: alde batetik, bizipen kolektibo hori neukan, baina aldi berean ez nintzen errekonozitua sentitzen forma batzuetan; horrek krisi handia eragin zidan, eta erabaki nuen krisi horri lekua egitea.

 

Krisi hori kontatzen da filmean hain justu. Adibide txiki bat: kartzelatik atera ostean, zure auzora itzuli, eta ez zizuten kafea kobratzen. Zuri buruzko irudi publiko bat zegoen, eta zuk ez zenuen horrekin bat egiten. Eta zer egin daiteke horrekin? Esango nuke beste testuinguru batzuetan jende askok bizi ahal izan dituela antzeko kontuak.

Jende asko ezagutu dut ni bezala zegoena, kolektibotasun baten barruan antolatuta, baina, aldi berean, halako barne-krisiekin. Eta hori ezagutu dut ezker abertzalearen esparruan, baita feminismoan eta beste mugimendu batzuetan ere. Konturatu naiz niri pasatzen zitzaidana ez zaidala niri bakarrik pasatu, baizik eta fase posible bat dela militantzian edo kolektibotasunean ditugun bizipenen barruan; jende askori pasatzen zaio, baina askotan errelato kolektiboetan ez du lekurik, eta are askotan epaitua da norbaitek mahai gainean jartzen badu. Azken batean, horrela ezartzen direlako kolektibotasunak, beren alde on eta txar guztiekin.

Pelikulan zeure esperientzia agertzen da.

Besteek emandako indarrarekin eginda dago pelikula, baina aldi berean oso lehenengo pertsonan kontatu dut. Hor hautu bat dago: hau kontatuko dut eta kargu hartuko dut hemen esaten denaz. Ez dut hau kontatzen pentsatzen dudalako nire kasua berezia dela, baizik eta kontziente naizelako kosta egiten dela nire kolektibitatean hau esatea, eta artikulatzen baldin badut esanez asko garela horrela gaudenak, bat-batean konfrontazio batean sartuko da pelikula, eta nire asmoa ez zen hori. Horregatik, eraman dut lehenengo pertsona markatu batera, hori izan da nire hautuetako bat.

Baina bada jende gehiago ere.

Sormen-prozesuko momentu batean esan nuen: ze bakarrik nagoen pelikulan, zelako drama. Eta nik bidea ez dut bakarrik egin, beste lagun batzuekin baizik. Horregatik irudi fikzionatuago batzuk sartu nituen, eta irudi horietan nire alter egoak izan litezkeenak agertzen dira.

Eszena fikzionatuen harira, badaude bi eszena filmeko atalak banatzeko-edo balio dezaketenak, eta plazerarekin zerikusia daukate biek: lehenik, bi emakumeren arteko sexu-eszena bat, eta gero festa batean dantzan ageri den jendea, batez ere pertsona bat erdi-trantzean. Bigarren eszena horretara sartzeko eta han geratzeko gogoa egin zitzaidala aitortu behar dizut.

Nolakoak diren gauzak… Batzuentzat eszena hori luzeegia da, eta beste batzuek kontrakoa esan didate, justu zuk esan didazuna, festa horretan egoteko gogoa piztu zitzaiela. Une batean, artxiboarekin bueltaka nenbilela, esan nuen: “Baina zer pelikula ari naiz egiten? Non dago nire desira?”. Sakrifizioaren logika horretan nengoen berriro ere, eta orduan beste potentzia bat izan zen esatea: “Bale, nik ere ongi pasa nahi dut, eta pelikulan lekua izan behar dute sakrifizio politikoaren paradigman kanpoan geratu diren gauzek ere”. Egia da eszena horiek modu disruptibo batean sartuta daudela, baina fidela da nik egin dudan prozesuarekiko: sakrifizioaren logika, obligazioaren logika, baina baita nola egiten diogun lekua plazerrari ere, isiltasunari edo beste elementu batzuei. Pelikularen forma estetikoa pixka bat arraroa izan daitekeen arren –muntaketa, fragmentazioa, sigi-saga ibiltzea– fidelagoa da nik gauzak bizi izan ditudan moduarekiko.

Isiltasunak toki handia du filmaren amaieran batez ere.

Isiltasunaz asko irakurri dut eta, eta Berlineko Treptower parkera joan nintzenean, zerbaitek enkajatu egin zuen nire desenkaje horretan. Lagun batekin joan nintzen, iluntzean, ez zegoen inor, eta bat-batean monumentalitate hori guztia ikusi nuen, eta orduan hasi zen laguna esaten 8.000 hildako zeudela han azpian, eta friso horietan kontatzen zela ez dakit zer. Zirrara handia eragin zidan: dena oso isilik zegoen, laguna eta biok bakarrik geunden han, zera erraldoi horretan. Ohartu nintzen isiltasun hori zela hunkitzen edo aztoratzen nauena, eta kontraesan bat da berriro ere: toki horretako karga sinbolikoak eta karga errealak – hor hil zen jendea, hor daude gorputzak– hunkitu egiten nau, afektatzen nau, eta egiten nau, baina aldi berean ez ditut nireak sentitzen soldaduen irudiak eta narratibak. Dispositibo eta diskurtso horrek ez dit enkajatzen, kontraesan horretan bizi naiz, eta zer egin horrekin? Askotan isiltasunean bizi izan dut, ez dut hitzik izan, ez dut modurik izan…

Isiltasunaren kontrakarrean edo, off ahotsa da filma eraikitzen duen beste elementuetako bat.

Irati Gorostidirekin idatzi nuen, asko lagundu zidan berak. Asko destilatu genuen, oinarrizko-oinarrizkoena utzi arte. Bion arteko ping-pong partida bat izan zen. Nik bertsio bat bidali, berak erantzun, nik berak esandakoen gainean lan egin… Asko gustatzen zait horrela lan egitea, nirekin eramango dut hemendik aurrera ere.

Zeuk bizi izandako egoerak halako objektibotasunez deskribatzen dituzu, horrek momentu batzuetan halako distantzia edo kontzientzia kritiko bat sor dezakeela iruditu zitzaidan.

Kontua zen nola erakutsi elementu batzuk, nola gehitu geruzak preso politikoaren ideia horri, edo nola kontatu beste leku batetik zer den preso politiko baten esperientzia, atxiloaldian zein espetxean. Nik nirea kontatzen dut, beste norbaitek kontatuko zuen hain gauza ezberdina! Barne subjektibitatean, barne-munduan, gauza asko dago –horregatik kontatzen da eguneroko baten moduan–: ironia, plazerra, zeinekin jo duzun larrua edo ez, nola ikusten duzun bestea, edo epailearen aurrean zaudeneko unea nola bizi duzun zure baitan.

Kartzelako kideen egoerari eta baldintzei buruzkoak ere azaltzen dira.

Oso gauza fuerteak kontatu ahal nituen, baina niri bi eszena gelditu zitzaizkidan markatuta, nire esperientziaren parte direlako ziur asko. Preso politikoa izatearen auziak eragindako egoera oso latzak daude, adibidez kartzelan urte asko daraman jendea edo torturak jasan eta zuzenean espetxera iristen zen jendea. Nik Rasharen istorioa kontatu dut, lehen aipatutako destilazio horren barruan, iruditzen zitzaidalako espetxe instituzioa kritikatzeko modu bat, baina ez modu ideologiko bat, esanez zer gaiztoa den espetxe sistema, espetxeak apurtu behar dira, baizik eta erakutsiz niretzako zergatik den instituzio penitentziarioa desastre bat edo frakaso bat: Rasha bezalako pertsonak –etorkinak, hizkuntza menderatzen ez dutenak eta, gainera, gaixotasun psikikoak dituztenak– gero eta egoera gogorrago batera eramaten dituelako.

Kartzelan jasotako argazkiei sentitutako arroztasuna aipatu dugu lehen, baina ni neu oso deseroso sentitu nintzen irudi horiek agertzen diren eszenan.

Bai, filma egin ondoren, beldurrik izatekotan eszena horrekin izan da. Gai oso sensiblea da. Argazki horien atzean sekulako intentzioa dago, elkartasun keinu hori berreskuratzeak asko indartu beharko gintuzke kolektibo bezala, eta hemen sostengatu da jendea halako keinuekin, modu desinteresatu batean, eta hori altxorra da. Ez dut auzitan jartzen afektua, baina afektuzko intentzio hori hain ona, hain sakona edo hain purua izan arren, aldi berean traketsa izan daiteke, eta ez da ezer gertatzen traketsa izan daitekeela esateagatik. Batzuetan gure intentzio guztiarekin egiten dugu zerbait, baina agian ez dugu gehiegi pentsatzen bestea non dagoen edo zer behar duen, eta nik uste dut preso politikoaren figuraren inguruan hori mugitu dela asko: kolektibitate batek sostengatu du, baina, aldi berean, preso politikoentzako ere karga bat da sostengatzea kanpokoen espektatiba guztia. Zeren preso politikoak egoera oso konkretu bat dauka, muturreko bizimodua, zeinetan ez dagoen ezer inguruan, zeinetan daukazun giza panorama oso gogorra inguruan, bakardade handia, antsietate handia, eta dena ongi, baina une batzuetan sentitzen nuen halako betekada: ez nuen kanpoko irudi gehiago nahi, eta min ematen dit hori sentitzeak. Era berean, ordea, min hori erabili ahal badut esateko: “Aizu, igual zuk ere ni sostengatu behar nauzu niri galdetuz, niri nolabait aukera emanez sakontzeko hemen barruan dagoen kakari buruz”. Eszena horrekin nire asmoa ez zen afektua kritikatzea, baizik eta gatazka horiek agerian uztea.

 

Kartzelara bidalitako gutun batek dakar inflexio-puntu nabarmen bat pelikulan. Zebraren izaeraz hausnartu ahala–«Zer da zebra, zaldi zuria marra beltzekin, ala zaldi beltza marraz zuriekin?»–, giza izaeraz gogoeta egiten du azkenean: militantea zer da, «pertsona gaiztoa ideia onekin, edo pertsona ona ideia gaiztoekin?».

Niretzat gutun hori oso klabea izan zen, eta oraindik ere hala da. Iruditzen zait halako galderek laguntzen digutela, posizioei ideologikotik aparte, zer jende mota garen hausnartzen, aztertzen bakoitzak nola heltzen dion konpromisoari edo borrokari. Tabakalerako solasaldian pertsona batek eskerrak eman zizkidan grisak aldarrikatzeagatik… Bueno, nik ez dut aldarrikatzen grisa modu akritiko batean, nik ez dut esaten denak grisak garenik, besteak beste ez dudalako sinesten zuria eta beltza leku finkoak direnik; hori ez da existitzen. Niretzat, irakurketa bestelakoa da: alde humanora eramaten ditugunean galderak, eta galdetzen diogunean gure buruari zelako jendea garen, bat-batean eztabaida posibleak irekitzen dira, eta uste dut eztabaida horiek ere politikoak direla. Uste dut pertsonak geruza ezberdinekin biltzen garela, eta geruza horiek zerikusia dute gure konbentzimenduekin eta usteekin, baina baita zalantzekin, deserosotasunarekin eta kontrakotasunekin ere, eta leku batean egoteak ez nau libratuko inoiz geruza horiekin izango dituen gatazketatik. Beraz, nahiago dut gatazka horiei aurre egin eta nola kudeatzen ditudan ikusi, hori ez egitea baino.

Filma egiteko garaian emakume asko izan dituzu alboan.

Ari gara emakume batzuk zinemagintza egiten, batez ere Nafarroan ezagutu dugu elkar, Iruñeko kontestuan, nahiz eta asko ibiltzen garen Donostia-Iruñea artean. Hor daude Maddi Barber, Marina eta Jone Lameiro ahizpak eta Irati Gorostidi. Horien artean prozesu asko konpartitu ditugu azkeneko 10 urteetan. Denak gaude modu batean edo bestean besteen pelikuletan, bakoitzak bere harrikada eta bere modua dauka, baina denok elkarrekin lan egiteko modu oso naturala daukagu. Normalena zen nire pelikularako hurbileko jendea bilatzea. Niretzat Maddi Barber erreferentzia bat da argazki-zuzendaritzan, berriz ere egingo nuke lana berekin; oso ona da, oso txukuna. Ekoizpenaren aldetik, Marinak, Jonek eta Garazi Erburuk ekoiztetxe txiki bat zeukaten Iruñean, eta haiekin egin nahi izan nuen hasieratik. Gero Txintxuako Marian [Fernandez] sartu zen, soinua egitera Alazne Ameztoi etorri zen, eta muntaia egitera, berriz, Mariona Solé. Talde-giro horretan aritu gara, eta nagusiki emakumeak egon dira.

Asko zaindu dugu prozesua: ez da inor erre, ez da inor nekatu, ez da inor haserretu… Tentsioak izan ditugu, baina laneko erritmoak-eta eragindakoak izan dira; asko zaindu dugu elkarri laguntzea eta plazerra ere presente egotea. Adibidez, Berlinera joan ginenean errodatzera, hor joan ginen Marina, Marian, Maddi, Irati, Alazne eta seiok, eta oso-oso gustura egon ginen. Iruditzen zait, une honetan, prozesuak zaindu ahal izateko, konplizitatea dudan nire emakumezko lagun feministekin egin dezakedala errazago. Nahiz eta gero beste batzuk sartu diren eta oso gustura egon garen, sartu dira leku batera non oinarri horiek finkatuta baitzeuden jada.

Baduzu beste proiekturik esku artean?

Bai, badaukat beste zerbait buruan, beste pelikula bat, baina lehenengo tesia bukatu behar dut.

 

---

Gehiago irakurri: