Orain dela 27 urte jaio zen Yogurinha Borova, Eduardo Gaviña (Laudio, 1969) Las Fellini Bilboko transformista taldean sartu zenean. Argazkilaria zen Gaviña, eta argazkigintza digitalak ekarritako eraldaketara moldatu behar izan zuenerako lan gehiago zuen drag queen gisa. Hala, Yogurinharen proiektua bilakatu zen bere ogibidea: “Sortzailea naiz; mezuak eta irudiak sortzen nituen argazkigintzaren bidez eta, gaur egun, Yogurinha pertsonaiaren bidez”.

Helduaroan ikasi zuen euskara, eta diskoetxe batek euskarazko diskoa grabatzeko proposamena egin zionean, argi izan zuen hori zela bere bidea: euskaltzaletasuna eta LGTBI mugimendua uztartzea, aniztasunaren alde eragiteko. Korrikan, Euskaraldian edota Pirritx, Porrotx eta Marimototsen bideoetan presentzia handia izan du Yogurinhak.

Albina Stardust drag queen nafarraren gertuko erreferentea izan da Borova. Bilbon ikusi zuen lehen aldiz: “La Prohibida ikustera joan nintzen, eta eszenatokian andre hau atera zenean, txabusina eta etxeko zapatilak jantzita… Flipatu egin nuen!” 2018an, LGTBI festa batean igo zen oholtzara lehen aldiz Eneko Garcia (Burlata, 1997), eta laudiotarraren babes handia jaso zuen gazteak: “Instagram kontu bat irekitzera animatu ninduen eta euskaraz egitera. Berari esker nago gaur hemen”. Bigarren hezkuntzako irakaslea da Garcia, baina ETB1eko Biba zuek! saioan kolaboratzen duenetik bolo pila bat proposatzen dizkiote, eta institutuetan hitzaldiak ere eskaintzen ditu.

Joan den udan elkarrekin grabatu zuten Tuli-tuli abesti dantzagarriarekin hasi dute BIRA kulturguneko solasaldia. Horrela azaldu du Albinak: “Iruñean mariken arteko ligoteoa izendatzeko erabiltzen zen tuli-tuli. Komunitateak sortu zuen segurtasun kode bat da, eta guk mundura ekarri nahi izan dugu. Uste dugulako mundua izan behar dela espazio segurua, tuli-tulia egiteko lekua, aske izateko lekua”.

Albina, esan ohi duzu draga politikoa dela, baina drag queen askok jarrera despolitizatua dute. Zein da panorama eta non kokatzen zarete zuek?

A.S.: Nire ustez, draga berez politikoa da, beste gauza bat da zuk aktibismoa egiten duzun ala ez.  Horrela jantzita kalera ateratzen garenean zerbait sortzen dugu jendearengan. Etengabe galdetzen didate: “Mutila edo neska zara?” Hori lortu nahi dugu: debateak irekitzea, gauza berriak ikustaraztea, frogatzea ile luzea edo gona eramatea ez dela neskena, edozein pertsonak eraman dezakeela. Funtsean, drag guztiok generoa performatzen dugu genero rolekin bukatzeko. Gero denetarik dago, badaude trabesti super…

Y.B.: Fatxak! (Barreak) Drag queen bat VOXekoa da! Nire lanak ez dauka zentzurik ez badago aldarrikapenik. Drag Race España telebista saioan ospetsu egin zen Killer Queen madrildarrak erreibindikazio politiko asko egiten du boloetan. Berak kontatzen du publikotik esan izan diotela: “Utzi politika, hau dibertitzeko lekua da!”

A.S.: Bai, Madrilgo hauteskunde kanpainan jendea animatu zuen bozkatzera, eta publikotik oihukatu omen zioten: “¡Deja de politizar!” Eta berak erantzun zuen: “El drag es política, cariño”.

Drag eta trabesti hitzak ezberdintzen dituzue. Zein da haien arteko diferentzia?

A.S.: Ez dago definizio itxirik. Komunitatean sortu ditugu eta aldatuz joan dira. Nire ustez, gay edo marikoi erabiltzearen antzekoa da: zenbait drag artistok trabesti identitate politikoa aldarrikatzen dugu emakumez janzten diren gizonak iraintzeko erabili delako. Trabestiak gara eta ez gara lotsatzen. Egiten duguna zoragarria da.

Y.B.: LGTBI mugimendu barruan ere lumafobia dago. Entzun izan dugu: “Nik transformismoa egiten dut, baina ez naiz maritxua, edo ez naiz trabestia”. Estigma saihesteko modu bat zen bestelako hitzak erabiltzea.

A.S.: Trabesti deitzen zitzaion eguneroko bizitzan beste generoaz janzten zenari. Orduan, transformistek esaten zuten haien praktika showetara mugatzen zela. Baina, gaur egun, ezberdintasun hori markatzea absurdoa da, bakoitzak nahi duena egitea delako gakoa.

Belaunaldi aldaketa egon da identitatea bizitzeko orduan?

A.S.: Bai, errealitate ezberdinak bizi izan ditugu. Hasi nintzenean interneta zegoen, eta [Estatu Batuetako] Drag Race ikusten genuen. Askatasun handiagoa izan dugu egiten duguna erakusteko eta, nire kasuan, ez-bitartasuna aldarrikatzeko.

Y.B.: Las Fellinikooi telebistara gonbidatu gintuzten lehen aldian guztiz mozorratuta joan nintzen nire familia konturatu ez zedin. Klandestinitatean ibiltzen ginen, undergroundean. Garai hartan, taberna batean emakumez jantzita agertzea kriston iraultza zen. Gauza asko apurtzen genuen. Oso pozgarria da egungo gazteek ekarri duten indarra.

Transformismoari leporatu zaio emakumeen parodia misoginoa edo sexista egitea. Feminista transfoboek argudio hori erabili dute, gainera, emakume transen kontra egiteko, gizon gonadunak direla esanez… 

A.S.: Transfobo batek esaten duena berdin zait. Ez dira eseriko nor garen eta zer egiten dugun ulertzera. Trabestismoa erridikulutzat hartu da, umorea egiteko erabili da… Guk performancea erabiltzen dugu galderak botatzeko: zer da emakumez janztea? Zer da feminitatea? Eta maskulinitatea? Denok performatzen dugu generoa gure eguneroko bizitzan: eyelinerra erabiltzen dugunean, gona janzten dugunean, ilea mozten dugunean… Generoa performance bat delako. Horregatik, nire hitzaldiek Drag is everywhere [draga nonahi dago] izena dute. Genero rolekin bukatu nahi dugu ez direlako onuragarriak inorentzat, baina horrek ez du esan nahi emakumeen errealitatea ezabatu nahi dugunik edota haiei lekua kendu nahi diegunik. Ez baduzue ulertu nahi, bost axola!

Y.B.: Ni ez naiz emakume sentitzen, gizona naiz, baina beti arreta handiz landu dut emakumeen eskubideen gaia, baita nire abestietan ere. Badaude trabesti edo transformista batzuk errespetu gutxirekin hitz egiten dutenak, chocho eta horrelakoak esanez. Gu ez gara horrelakoak. Nitaz bakarrik egiten dut barre. Egiten dudana ez da emakume izatea, pailazoarekin du zerikusi handiagoa. Ileordea jartzea jolasa da, baina ez dut zuen bizitzarekin edota zuen errealitateekin jolasten. Umeekin lan egitea interesatzen zait bereziki, nola ailegatu haiengana estereotipoak apurtzeko. [Bilboko] Kirikiño ikastolan amona molona deitzen didate! Emakume askori galdetu diet zer iruditzen zaien Yogurinha, eta erantzun didate kamarada naizela.

Zer harreman duzue sortu dituzuen pertsonaiekin?

A.S.: Nik ez dut Albina pertsonaia gisa bizi. Hasi nintzenean, draga erabiltzen nuen nire identitatea deskubritzeko. Irakatsi zidaten feminitatea gorde behar nuela, maskulinoa eta heterosexuala izan behar nuela. Eta izan nintzen, pentsa, kariño! Gasteizera unibertsitatera joan nintzenean hasi nintzen makillajearekin probatzen, ondoren ileordeekin, takoiekin… Eta nire buruari galdetzen nion: zergatik sentitzen naiz hain ahaldunduta horrela janzten naizenean, eta ez Eneko gisa? Ahalduntze prozesua hasi nuen nire generoa eta identitate ez-bitarra deskubritzeko. Gaur egun, dragaren teknika erabiltzen dut showa eta aktibismoa egiteko: look indartsu batekin ateratzen naiz arreta pizteko, eta, horrela, mezu bat bidaltzeko. Baina ez naiz ezertaz edo inorretaz janzten, ni neu naiz Albina naizenean ere.

Y.B.: Niri dragak lagundu dit emakumeak are gehiago baloratzen. Adibidez, taberna batean oso sexualizatua agertu naizenean, konturatu naiz zein harrera egiten didaten gizonek eta zein emakumeek. Baliogarria da hori ikastea. Ez dakit egokia den nire burua feministatzat aurkeztea, baina benetan uste dut emakumeek mundua gobernatu behar duzuela. Hori bai, [Pedro] Almodovar entzuten dudanean esaten badakiela nola sentitzen eta pentsatzen duten emakumeek… ¿Pero qué dices, maricón? Tontakeria horiekin apurtu nahi dut. Horregatik diot nirea badela pertsonaia: atera naiteke zaldiz jantzita, baina hain sartuta daukat Yogurinha barruan, ez baitakit besterik egiten.

Zer eman diete Yogurinhak eta Albinak Eduardori eta Enekori? Zer geratzen da ileordea eta makillajea kentzen duzuenean?

Y.B.: Ni Laudioko mutil maritxu betaurrekodun lotsati eta beldurtia nintzen, eta oraindik ere banaiz:  frantziskano baten antza daukat! Maskarak indarra eman zidan nahi nuena egiteko. Yogurinhak pila bat lagundu dit askatzen, jendaurrean eroso egoten, gauzak kontatzeko gogoa izaten. Niretzat iraultza izan zen, arauen kontra egiteko modua.

A.S.: Ni ere oso lotsatia nintzen, esan zidatelako ezin nuela nahi nuen modukoa izan. Dragaren bidez bertze pertsona bat bihurtzen nintzen, nahi nuena egin nezakeen. Momentu jakin batean pentsatu nuen: zergatik ezkutatu behar dut pertsonaia baten atzean? Egun, badakit nire identitatea zein den, harro nago eta munduari erakusten diot beti.

Anakoz Merikaetxebarria drag queen bilbotarrak hedabideetan kontatu du anorexia izan duela emakume perfektua erreproduzitu nahi zuelako. Esango nuke Yogurinha eta Albinak uko egiten dietela feminitatearen kanon hegemonikoei.

Y.B.: Nire kasuan ezinezkoa izango litzateke! (Barreak) Nik ez dut emakume guapa bat izan nahi, hori ez da nire helburua, aniztasunaren eta maitasunaren aldeko mezua zabaltzea baizik. Mugetan ibiltzea interesatzen zait. Plastikozko pelukak eta arropa arruntak erabiltzen ditut. Esango dute: “Ze txarto janzten den, ze arraro, ze ezberdin!” Niretzat mezuak zabaltzea da garrantzitsuena, haurren artean bereziki. Ez dut sexualizatua egon nahi.

A.S.: Gizon homosexualok, gehienbat lumadunok, presio estetiko handia jasaten dugu. Badirudi luma izan dezakezula baldin eta superargala bazara, ilerik ez baduzu, twink-a bazara, eta gizon supermaskulinoekin egon nahi baduzu. Elikadura-jokabideen nahasmenduak izan ditut, presio hori sufritu izan dudalako bai dragaz kanpo (sexualki desiratua sentitzeko) eta baita drag gisa ere. RuPaul’s Drag Race zoragarria da, baina transmititzen du drag ona izateko argala izan behar duzula, dirutza izan, alta costura jantzi… Nik lehen lau faja janzten nituen beti! Eta galtza lodiak ileak ezkutatzeko, ez nuelako depilatu nahi, baina femeninoa izan behar nuen. Orain ez dut fajarik erabiltzen, ezta galtzarik ere. Prozesu hori egin dut.

Y.B.: Kika Loracek Rosaliaren Despecharen bertsio bat egin du, La pesá, eta ni agertzen naiz bainujantzian tripa erakusten. Ez daukat problemarik naizenarekin: desastre hutsa, dislexikoa, euskaldun berria, zahartzen ari naiz… Ez dut ezeren esklabu izan nahi. Bizi egin nahi dut eta aske sentitu.

Zein erreferente estetiko izan dituzue?

Y.B.: David Bowie, Grace Jones, Björk, Perurena… (barreak) Denak! Feminitatearekin eta maskulinitatearekin apurtzen duen edozein gauza izan daiteke! 16 edo 17 urterekin Pajares eta Estesoren pelikula bat ikusi nuen, maritxuz egiten zuten. Ordurako banekien maritxua nintzela, baina zinematik honakoa esanez atera nintzen: “Mesedez, ez dut hori izan nahi!”

A.S.: Lady Gaga, noski! Flipatu egin nuen Divine lehen aldiz ikusi nuenean. Txakur kaka jaten agertzen zen [Pink flamingos filmean], ez nuen ezer ulertzen! Hasieran atzeraka egin zidan, baina gero gehiago ikertu nuen eta erreferente handia bilakatu zen. Bestetik, RuPaul’s Drag Raceko artista mordoa.

Zer paper bete du drag kulturak LGTBI mugimenduaren historian*?

A.S.: Oso garrantzitsua izan da. Gaur egun trabestia izatea oso zaila bada, imajinatu orain dela ez dakit zenbat urte. Jende askok ez zuen bere burua transtzat jotzen, ez zuelako trantsizioa egiteko informaziorik edo sarbiderik, baina bazen. Emakume transek eta trabestiek hasi zuten Stonewalleko matxinada, baina gero gizon homosexualek izan dute ikusgaitasun handiena. Kultura da jakitea nor den [Albert] Einstein baina ez nor den Marsha P. Johnson. Hori aldatu behar dugu.

Zer harrera izan duzue eskoletan?

Y.B.: Drag Race Españaren hirugarren saioan parte hartzeko deitu didate eta ezetza eman dut, ez delako nire lekua. Nahiago dut umeengan zentratuta egon, zoragarriak direlako: bost minututan badakite gizon itsusi bat naizela, eta ez dute arazorik, dantzatu egin nahi dute. Maria Urzelairekin batera prestatutako Meri, Mari eta Lari ikuskizuna eskaini genuen Donostian, eta gure kontrako mezu bat jaso zuen aretoak, umeak adoktrinatzen ari ginela. Uste dute sexualitateari buruz hitz egingo dugula, ez dugula besterik buruan, baina aniztasunari eta maitasunari buruz hitz egiten dugu.

A.S.: Umeek oso argi dute kontua. Ikasle trans batek esaten du orain Manoli dela eta gehienek esango dute: “Bale, ba Manoli!” Hori bai, ikusle zorrotzak dira! Ordiziako plazan atera nintzen tanga jantzita, Lady Gagaren Bad Romance abestu nuen eta esan zuten: “Ze aspergarria!” Gero showa moldatu genuen eta ondo atera zen. Ni hobeto konpontzen naiz nerabeekin. Dragari, identitateari eta arteari buruzko hitzaldiak ematen hasi naiz institutuetan, ikasleak inspiratzeko eta erakusteko artea badela aukera bat. Institutuan ez-bitar erreferenteak izan banitu, askoz libreagoa izango nintzatekeen.

Askotan gurasoek dituzte erresistentzia handienak…

A.S.: Nik Iruñean ikusten dudana da guraso asko ez dela joaten beraientzako jardueretara, ez dutela ikasi nahi, eta hor dago arazoa. Klasean umeekin landu egiten da, baina gero etxean marikoi entzuten badute…

Y.B.: Meri, Mari eta Lari egiten dugunean, beti esaten diegu gurasoei gera daitezela umeekin. Aurreko egunean BIRAn egon nintzenean, kalera irten nintzen eta mutil maritxu bat pasa zen, luma handia zuena. Ni txalotzekotan nengoen, zoragarria zen. Ume batek iseka egin zion eta bere amak ere barre egin zuen. Franco oso gertu daukagu, oraindik ere faxista asko dago Espainian, ideia zaharrak…

Euskal Herria ere ez da paradisua… Giro ezkertiarretan diskurtso politikoki zuzena dago, baina lortu al da maskulinitate ereduak malgutzea?

A.S.: Ezkertiarra izateak ez du ekiditen matxista eta homofoboa izatea. Guri ere ez, e? Trabesti edo ez-bitar izateak ez du esan nahi arrazista edo matxista ez garenik. Ulertu behar dugu guztiok ditugula jarrera horiek.

Y.B.: Nire boloetan emakumeak eta maritxuak daude lehenengo ilaretan, eta gizonak atzeko aldean geratzen dira, hormaren kontra, baita gune ezkertiarretan ere. Su Ta Gar izango balitz, aurrean egongo lirateke saltoka. Hainbeste beldur ematen dizuet? Abesti bat egin nahi dut: “Utzi testosterona etxean eta disfrutatu”.

Gizon horiek, ordea, emakumez mozorrotu daitezke inauterietan lasai-lasai.

A.S.: Denok gustuko ditugulako ileordeak eta fantasia. Pena bat da eguneroko bizitzan ez gozatzea.

Y.B.: Eskola batean neskato batek esan zidan: “Zergatik janzten zara emakumez?” “Feminitatea zoragarria delako”, erantzun nion. Ni ez naiz emakumea, baina trabestismoaren bidez konturatu naiz duzuen botereaz eta indarraz, dena aldatzeko gaitasunaz. Errusiaren eta Ukrainaren arteko guda gizonen testosterona kontua da. Emakumeek ezberdin kudeatuko lukete.

Albina, esan ohi duzu trabesti jaio zinela, txikitatik showak egiten zenituela etxean. Baina horrek ez luke normala izan behar haurtzaroan?

A.S.: Bai, haurrei mozorratzea eta esperimentatzea gustatzen zaie. Baina nire amari psikologo batek esan zion panpinak kendu behar zizkidala, kezkagarria zela mutil batek Bratzekin jolastea. Begira noraino iritsi naizen: orain ni neu Bratz bat naiz! (Barreak)

Drag-queenak ohikoak dira ezkongaien festetan edota herriko jaietan. Onartuak sentitzen zarete ala erabiliak?

A.S.: Jarrera nagusia zera da: “Maritxu, bollera edo trabesti zara? Ze guay! Baina etxean ez dut halakorik nahi”. Era berean, Draga dibertigarria da herriko jaietan, baina semea ez dadila trabestitu.

Y.B.: Nabaritzen dut aniztasunaren kuota betetzeko deitzen diotela Yogurinhari, pinkwashing-a egiteko. Askotan oso txarto sentitu izan naiz, amaitzerakoan kamerinotik atera eta ez zegoelako inor. Aste Nagusian Bilboko Europa Parkean egon ginen 20.000 gazteren aurrean. Karteleko artista guztiak gizonak ziren, Suite California izan ezik, baina gaixorik zeuden eta ez zituzten beste emakume-talde batengatik ordezkatu. Zer egin beharko genukeen? Joateari uko egin? Ala esan: “Hemen egongo naiz: entzun ditzatela maritxuei buruzko nire euskarazko abestiak”. Espazio horiek ere konkistatu behar ditugu.

A.S.: Asko deitzen didate telebistan agertzen naizenetik, eta badakit nitaz espero dutena: barre egitea eta fantasia. Udalek deitzen gaituztenean, bereziki, dirutza eskaini diezagukete, baina ez gaituzte ondo tratatzen, komunetan aldatu behar gara… Yogurinhak honako mugimendua sortu zuen: komunak ez dira aldagelak!

Y.B.: Jendeak uste du gure lana mugatzen dela ileordea jartzera eta playback egitera. Ez gara beste artistak baino hobeak, baina bai berdinak.

A.S.: Badakizu non tratatzen gaituzten superondo? Txosnetan eta gaztetxeetan. Ez dute hainbeste diru, baina afaria ekartzen digute, esaterako. Kasu horretan badakit ez dela pinkwashing-a, gizon heteroen taldeekin aspertu direla eta benetan gauza berriak nahi dituztela baizik.

Y.B.: Bai, gizonen jarrera kritikatu dut, baina izugarrizko giroa sortzen da horrelako espazioetan.

Giroari buruz galdetu nahi dizuet hain zuzen ere. Heteroek ghettotzat hartu duten hori gure arnasgunea zen, eta desagertzear dago.

A.S.: Pentsatzen da maritxuentzako eta bollerentzako tabernak sortu direla ligatzeko eta orgiak egiteko, baina ez dira horretarako sortu, bizirauteko baizik. Iruñean taberna bakarra dago, eta gizon helduak joaten dira. Pena da, bai. Ondo dago pentsatzea diskoteka guztiek izan behar luketela guztientzako espazio segurua, baina ni nazkatuta nago Quevedo entzuteaz! (Barreak)

Y.B.: Aplikazioen eragina izugarria izan da, are gehiago pandemiaren ondorioz. Jendea ohitu egin da horrelako harremanetara. Emakumeen kasuan, beti sortu dituzue espazioak, Convento dut gogoan…

Eta Enigma!

Y.B.: Bai, ondo gogoratzen dut mutilak sartu zirenean zapuztu zutela. Behar dituzue halako lekuak!

Albina, gazteok Kiki House of Anunnaki sortu duzue Iruñean. Azaldu dezakezu zer den ball kultura?

A.S.: Estatu Batuetan sortu zen, 70. hamarkadan, LGTBIQ pertsona arrazializatuentzat espazio seguruak sortzeko. Voguinga eta draga egiten ziren kiki housetan. Gaur egun, memoria ariketa da eta LGTBIQ kultura biziberritzea. Hori ere kultura da eta!

Y.B.: Paris is burning dokumentala gomendatzen dizuet. New Yorkeko komunitate beltzak aste osoa pasatzen zuen dirua lortzen arropak erosteko, igandeetan aberats eta boteretsu sentitzeko. Madonna azkarra izan zen eta komunitate beltzetik hartu zuen voguea. Iruñean eszena handia dago egun, Parisko jendea ere etortzen da!

A.S.: Pose telesaila ere gomendagarria da, nahiz eta pixka bat erromantizatzen duen mundu hori.

Aldarrikatu behar dugu LGTBI izateak ez duela zerikusirik soilik maitasunarekin edo identitate indibidualarekin…

Y.B.: Borroka da!

A.S.: Komunitatea gara. Ez dugu ezer lotuko guztiok eskubide berdinak izan arte.

---

Gehiago irakurri: