Esaldiak atzamarrarekin azpimarratuaz irakurtzen genuenetik ezagutzen ditugu Txan fantasma, Iholdi, galtzerdi suizida edota ohe azpiko krokodiloa; belaunaldi oso baten imajinarioaren parte da Mariasun Landaren (Errenteria, 1949) unibertso literarioa.

EHUren Donostiako Irakasle-Eskolan aritu zen erretiroa hartu arte eta hitzaldiak eta ikastaroak ematen dihardu harrezkero, baita idazten ere, noski. Euskarazko Haur eta Gazte Literaturako erreferente nagusietako bat izan da laurogeiko hamarkadaz geroztik eta atzerriko hainbat hizkuntzatara itzuli dituzte bere lanak. Urte hauetan guztietan eginiko ekarpenagatik jaso ditu aurtengo neguan 2023ko Berdintasunerako Emakunde Saria eta 2024ko BBK Gutun Zuria Bilbao Saria.

“Entrebista mordoa pilatu zait azken hilabeteotan” diost sukaldetik, “nekatuta nago, baina pozik”. Bandeja bete ontzirekin dator egongelarantz: kafea, bonboiak, katilu bete mandarina zurituta eta aletuta. “Eseri sofan, maitia, etxean bezala”.

Gurasoek ez omen zizuten euskararik transmititu. Hala da?

Hala da, bai, betidanik daukat zauri linguistiko hori. Gure aitona-amonak Oiartzuarrak ziren, baina aitona Etxebeste papeleran hasi zen lanean eta Errenterian amaitu zuten. Gerra ostean jende asko etorri zen kanpotik eta erabat erdaldunduta zegoen ni jaio nintzenerako. Kontua da, hizketan torpe xamarra nintzela, eta auzoko marisabidilla batek hizkuntza bakarra ikastearekin nahikoa izango nuela esan ziola amari. Frankismoko mentalitatea… Harrezkero, erdaraz baino ez zidan egin. Eta sufritu egiten nuen, e? Aitonarekin kartetan jolastera joan eta ezin elkar ulertu!

Ume hiztuna zinen?

Bai, bai, reboltosa bat nintzen (barreak). Gertatzen dena da, garai hartan, neskatoa bazinen inork ez zintuela ezer egitera animatzen; izan behar zenuen txintxoa, garbia eta isila. Horixe transmititzen zidaten etxean: zu ez nabarmendu. Baina ni deskarada hutsa nintzen eta fantasia handia neukan, horregatik idazten nuen. Horregatik, eta denborapasa merkea zelako ere bai.

Eta irakurri, egiten al zenuen?

Ahal nuen guztia. Bibliako istorioek inpaktatu ninduten gehien eta, gerora ere, askotan jo dut testu horietara; irudi potente asko dauzkate, Itsaso Gorria zabaldu zenekoa eta. Edozein museotan aurkituko dituzu Itun Zaharreko pasarteen koadroak gaur egun ere. Niretzako eliza da gauza bat, eta ondare kulturala beste bat. Tradizio judeokristautik gatoz, gustatu ala ez.

Zuk, halere, berehala usaindu zenuen mundua zabaltxoagoa zela ordura arte kontatu zizutena baino. Ala?

Nik antenak tente-tente eduki ditut gaztetatik. Hirurogeiko hamarkadaren azkenetan mugimendu handia zegoen Euskal Herria eta orduantxe hasi nintzen Gizarte Langintza ikasten. Irakasle on asko eduki genituen, tartean Tere Arozena, psikologiakoa. Berak hitz egin zigun lehenengoz Simone de Beauvoir-i buruz, eta zer esango dizut, ba? Bigarren Sexua, hori bai dela Biblia bat! Baina markatu, bere memoriek markatu nindutela uste dut.

Simonerenak?

Bai. Nik nahi nuena, bizimodu hura zen: idazlea izatea, biajatzea, maitaleak eta… Orain “poliamor” esaten zaio, baina niretzat “askatasuna” da hitza. Askatasuna nahi nuen, con un Jean Paul Sartre al lado, hori ere egia da (barreak). Eta eduki nuen, e? El Sartre lo tuve. Beraiek ibiltzen ziren kafetegietan ibiltzen ginen Parisen, edozein egunetan aurkituko genituelakoan… Ez genuen zorterik eduki.

Idazle bizimodu hura egin zenuen baina.

Más o menos. Lehenengo urtean etxez etxe ibili nintzen, Festa aldameneko gelan (2007) izeneko nobela autobiografikoan kontatzen dut hori. Filosofia ikasten hasi nintzen, umeak zaintzen… Asko disfrutatu nuen eta oso austeroki gainera. Gure ideologiaren parte zen austeritatea: zinematekara joaten ginen, Louvrera igande goizetan dohainik zabaltzen zutenean… Baina burutik pasatu ere ez eskaparate bati begiratzerik. Argazkirik ere ez daukat ordukorik, pentsa! Kartak eta diarioak pila bat, hori bai.

Googleen “68ko maiatza” jarrita aurkituko zaitugu argazkiren batean beharbada?

Beharbada bai! Baina, egia esan, ez dut argazkirik behar ze oso presente dauzkat orduko irudiak: Pasionariaren mitin bat Parisko banlieue batean, Charles de Gaullen agurra Campos Eliseosetan, Burgoko prozesuaren kontrako manifestazioak… Inoiz ikusi ditudan mobilizaziorik handienak.

Gizarte mugimenduetatik gertu zenbiltzan, beraz.

Bertako jendearekin mugitzen saiatzen nintzen, bai. Burgoskoaren harira kontaktatu genuen, adibidez, Gisélle Halimi abokatu feminista. Baina nahiko klandestinoa zen dena. Horixe aurkitu nuen Frantzian: klandestinitatea, antifrankismoa, emigrazioa… Espainiari erraz ahaztu zaio, baina momentu hartan 100.000 lagun zeuden Paris ingurura alde eginda: neskame gehienak espainiarrak ziren, Renault-a ere langilez beteta… Oso baldintza gogorretan bizi ziren. Haietako batzuk dirua egin zuten eta orain eurak izango dira atzerriko langileak etxean esplotatzen dituztenak. En fin…

Eta zure itzulera, nolakoa izan zen?

Lau urteren ondoren itzuli nintzen, 1973an, eta oso argi neukan nire lehenengo ekintza kulturala euskara ikastea izango zela. Menudo peregrinaje! Handik gutxira deitu zidan Andu Lertxundik Zarauzko ikastolan irakasleak behar zituztela eta ea animatuko nintzen. Total, Heidegger irakurtzetik, txotxongiloak egitera pasatu nintzela (barreak)! Asko ikasi nuen, gauza askori buruz, eta lagun handiak egin nituen: Imanol Urbieta, Joxan Ormazabal, Andu bera… Bizitza zer den, ezta? Espero ez duzun lekuetara eramaten zaitu batzuetan.

Zer ez zenuen, ba, espero?

Euskaraz biziko nintzela banekien, idatzi nahi nuela ere bai, baina Haur eta Gazte Literaturan bide bat egingo nuenik… Por dios! Pentsaezina zen. Orain bigarren mailako literaturatzat hartzen bada, imajinatu orduan.

“Landu behar dena da ikuspuntu kritikoa klasikoak interpretatzeko”.

Beti esan izan duzu klasikoak jatorrizko bertsioetan irakurri behar liratekeela, ez liratekeela korrekzio politikoaren arabera egokitu behar.

Noski ezetz. Askok kuestionatu dituzte krudeltasunagatik, edo matxistak direlako. Baina landu behar dena da ikuspuntu kritikoa testu horiek interpretatzeko. Ahozko literaturatik datoz eta gaur egunera arte heldu badira, kontatzen dutena inportantea delako da: Txanogorritxo sexualitateari buruzkoa da, Marierrauskin neska umil baten mendekua… (Charles) Perrault-en bertsioan, ahizpa-ordeek behatzak mozten dituzte printzearen zapata jantzi ahal izateko, badakizu? Herri Literaturan gauzak gordin kontatzen dira, diren moduan.

Horregatik jo izan duzu errealismora zeuk ere?

Hasi, ikastolako umeentzako ipuinak idaztearren hasi nintzen, euskaraz oso material gutxi zegoelako; pretentsio literario handirik gabe, esan nahi dut. Baina gero Haur eta Gazte Literatura modernoa ezagutu nuen: Roald Dahl, Christine Nostlinger, Giani Rodari… Eta zerbait diferentea idatzi nahi izan nuen. Gizarte mailan zeuden arazoei buruz hitz egin nahi nien haurrei eta hortik sortu zen Txan fantasma (1984). Liburu ausarta izan zela uste dut. Ez dakit orain publikatuko litzatekeen…

“Orain behintzat badaude emakume idazleak, editoreak, irakurleak… Hori zoragarria da. Lehen gizona besterik ez zegoen, neska, gizonak eta klerigoa”.

Zertan aldatu da harrezkero euskal literatur sistema?

Lehen sistemarik egon ere ez zegoen. Orain corpus bat dago, argitaletxeak, kritikariak, komunikabideak… Eta, ojo, emakumeek azpian egoten jarraitzen dute. Baina orain behintzat badaude emakume idazleak, editoreak, irakurleak… Hori zoragarria da. Lehen gizona besterik ez zegoen, neska, gizonak eta klerigoa. Ni outsider bat izan naiz beti.

Bakarrik sentitu izan zara?

Ba, askotan bai.

Eta botere-harremanak, nola bizi izan dituzu? Sentitu izan duzu idazle gizonezkoek baino autoritate gutxiago edo errekonozimendu apalagoa izan duzunik?

Gai delikatua da hori. Estimua eta errespetua sentitu izan dut, aitortza ez hainbeste. Izan liteke emakumea naizelako, noski, baina nire kasuan oso lotuta dago idatzi dudan literatura motarekin ere; haurrei eta gazteei zuzenduriko liburuak beti hartu izan dira bigarren mailakotzat. J.K. Rowling izan da salbuespen bakarrenetakoa; arrakasta eduki zuen eta legitimatu bezala egin zuen generoa. Gizonek oso ondo ulertzen dute hori: zerk saltzen duen.

“Niretzat, gauza guztien gainetik, literaturak librea izan behar du. Ez du pedagogiaren menpe egon behar. Gero, beste kontu bat da, horren barruan egin dezakezuna eta ni ahots desberdinak ekartzen saiatu naiz”.

Zuk, halere, ikuspuntu feministatik idatzi izan duzu beti, estereotipoetatik kanporako pertsonaiak eraiki dituzu… Eraldaketarako tresna da literatura?

Niretzat, gauza guztien gainetik, literaturak librea izan behar du. Ez du pedagogiaren menpe egon behar. Gero, beste kontu bat da, horren barruan egin dezakezuna eta ni ahots desberdinak ekartzen saiatu naiz. 90eko hamarkadan neskato guztiak ziren ausartak, astronautak edo bonberoak. Eta nik esaten nuen: noizko mutil goxoak, mutil zaintzaileak? Azkenean, betikoa da: gauzak aldatu arren, balio maskulinoak lehenesten dira. Horri buelta ematen saiatu nintzen Alex-ekin (1996), mutiko sentibera batekin.

“Historiara begiratzea baino ez dago: irabazitakoak galdu ere egin daitezke. Errepublikako emakumeei frankismoaz hitz egin izan baliete, sinetsiko zuten?”

Eta literaturatik kanpo? Zelan ikusten duzu borroka feminista?

Lagunek oso katastrofista naizela esaten didate… Baina historiara begiratzea baino ez dago: irabazitakoak galdu ere egin daitezke. Errepublikako emakumeei frankismoaz hitz egin izan baliete, sinetsiko zuten? Esan nahi dudana da, ezin garela erlaxatu, ze eskuinak boterea hartzen duenean, berehala sartzen da emakumeen eskubideekin. Begiratu Europara, Argentinara… Eta, Espainian ere, segun nork gobernatzen duen, kontuz.

Parte hartu al zenuen M8-an?

Bai, bai, ni manifetara beti joaten naiz. Poz handia ematen dit hainbeste jende ikusteak. Gu 80ko hamarkadan hasi ginen Donostiako Emakumeen Asanbladan eta lau katu ginen… Kalean esaten zuen: hauek zertan ari dira? Orain nire adin bueltako jende askok bazkariak-eta egiten ditu, baina nik uste dut manifak mantendu egin behar direla nahiz eta eguna erdi jai-giroan pasatu.

Feminismoak emakume zaharren ildo bat falta duela esaten ari da aspaldion Mari Luz Esteban. Zelan ikusten dituzu belaunaldiarteko harremanak

Hasteko, nik uste dut feminismoa baino, feminismoak daudela eta abaniko horren barruan posizio diferente asko. Krispazio handia igartzen dut sektore batzuetan, Espainia mailan batez ere. Eta, tartean, betikoa dago: boterea. Berdintasun Ministerioa noren esku dago?
Gauzak konplexuagoak dira, dena den. Alde batetik, pena ematen dit enfrentamenduak eta, bestetik, pentsatzen dut: bizitza horrelakoa da eta listo. Ezkerrak milaka eszisio ezagutu ditu eta mugimendu feministak berdin. Niretzako oinarrizko kausetan batera joaten jarraitzea da inportanteena.

“Bizkartzainak emakumeei? Ez, gizonei! Gizonei jarri behar zaizkie! Niretzako feminizidio bat edo eraso bat gertatzen den bakoitzean udaletxearen aurrean elkartzea, ez da nahikoa”.

Adibidez?

Emakumeenganako biolentziaren kontra. Ezin dut horrekin. Inpunitate handia dago oraindik erasotzaileekin. Nortzuk dira kanalla horiek? Nork kontrolatzen ditu? Bizkartzainak emakumeei? Ez, gizonei! Gizonei jarri behar zaizkie! Niretzako feminizidio bat edo eraso bat gertatzen den bakoitzean udaletxearen aurrean elkartzea, ez da nahikoa. Ni prest nengoke batzeko y para armar lo que haya que armar. Berdin zait, zaharrekin, edo gazteekin.

Zelan ikusten dituzu gazteak

Gazteen artean ere, denetik dago, ezta? Leku guztietan bezala. Baina ikusten dudana da gaztetasunaren goraipatze insensato bat; gazte mantentzearekin obsesionatuta dagoen gizarte bat. Horrek gehiago kezkatzen nau. Erreflexionatzea eskatzen dit eta esatea: bueno, ba, zaharra naiz.

Zahartzeari buruzkoa da, hain justu, Maite Gurrutxagarekin publikatu duzun Egunaren adinak (2024) liburuxka. Dio protagonistak 80 urterekin esnatzen dela, 60rekin gosaltzen duela, eta gaztetzen-gaztetzen joaten dela, harik eta egunaren akaberan umezarora itzuli dela iruditzen zaion arte.

Fantasia bat ematen du, baina hala gertatzen da. Zahartzea autopertzepzioarekin dago lotuta eta autopertzepzioa aldakorra da. Normalean, kanpotik etortzen zaizu topetazoa; jendea da derrepente “señora” esaten dizuna. Edadea besteak jartzen dizu, gizarteak. Konstrukzio sozial bat da azken finean.

“Gauza onak ere baditu zahartzaroak baina nik, orokorrean, ezkor bizi dut. Badakizu zergatik? Tartean osasuna dagoelako. Zahartzeko modu desberdinez hitz egin dezakegu eta nahi duzun guztia, baina gorputzak laguntzen ez badizu, mugatuta zaude”.

Eta zuk zelan daramazu zahartzaroa?

Puntu sentsible bat ukitzen didazu hor. Da fase bat, teorian baino gehiago, esperimentazioan nagoena, finitudea onartu nahian bezala. Zaila da, ze bitartean joan behar zara erabakiak hartzen: lana, etxea, zaintzak… Gauza onak ere baditu zahartzaroak baina nik, orokorrean, ezkor bizi dut. Badakizu zergatik? Tartean osasuna dagoelako. Zahartzeko modu desberdinez hitz egin dezakegu eta nahi duzun guztia, baina gorputzak laguntzen ez badizu, mugatuta zaude. Neure inguruan ikusten dut: duela hiru urtera arte mendira joaten ginen, adibidez, eta orain, la una con la rodilla, la otra con la cadera… Oso gutxi.

Askotan aipatzen dituzu lagunak.

Oso euskarri inportantea dira niretzat, eta etapa honetako esperientzia gogor bat ere bai. Lagunak galtzeaz ari naiz; urte gutxian joan zaizkigu bost-sei, badakizu? Duela hamar-hamabost urte pentsatu ere egiten ez genuena. Gurasoak, tira. Baina lagunak galtzea? Oso fuertea da. Batzuek, zahartzaroaz hitz egiten dutenean, zimurrak gora eta behera ibiltzen dira eta nik pentsatzen dut: qué tonterías! Zahartzea askoz gogorragoa da zimurtzea baino. Hori oso presente daukat. Eta denbora aprobetxatu nahi dudala ere bai.

Idazteko? Badarabilzu ezer buruan?

Ba, begira, badaukat gauza bat nire inkontzientean leku misterioso bat eduki duena beti, eta da anaia bat, nik hiru hilabete nituenean hil zena. Beti esaten dut hirugarrena izan naizela, nahiz eta praktikan anai-arreba bi izan garen. Ez dakit egingo dudan ala ez, baina egote eta ez-egote horri buruz idaztea irteten zait; inoiz ezagutu ez duzun pertsona batekin zure baitan kohabitatzea zer den. Pendiente daukat horri zuzenki begiratzea. Adin batetik aurrera ondo pentsatu behar duzu zer idazten hasiko zaren, ze igual ez daukazu denborarik, ulertzen? Liburuekin eta pelikulekin, berdin egiten dut: engantxatzen ez banaute, fuera.

Jendearekin ere gertatzen zaizu?

Batzuetan bai. Esaten duzu: no estoy yo pa aguantarle a esta, ez? Baina gero malguagoa izan behar zara, ze arrisku hori ere badago zahartzaroan: zeure munduan sartzea, bakartzea, eta… Hori guzti hori.

Chica, ze elkarrizketa tristea geldituko zaigun, ez?

Bai zera! Barre piloa egin dugu.

Egia, bai. Igual izango da zahartzaroan barre gutxi egiten dugulako, baina niri esaten didate: tienes unas salidas! Asko jotzen dut umorera, literaturan ere bai. Gustatzen zait ironikoa, absurdoa… Paradoxa bat da, baina konprobatuta daukat oso jende depresiboa izan dela fantasiazko ipuinak idatzi dituena. Klasikoetan garbi ikusten da, Andersen bat, adibidez. Beste egun batean hitz egingo dugu horretaz nahi baduzu, badago mamia. Orain zer kantatuko didazu, bertso bat agurtzeko?

Ez, ez (barreak). Miren Agur Meaberi entzun nion gauza bat pentsatzen ari nintzen: zure ile-apaintzaileak pozarren egon behar duela zurekin. Eta neu ere pozarren noala gaur.

Ai, Miren Agur, txistosa bat da! Ba, esaiozu nire partez, 70 urterekin jubilatu dela nire pelukera. Beste bat topatu ezinik nabil…

Oso zeureak dituzu orrazkera, ezpainak eta bufanda gorria… Ikur bat da guretzako.

Zer.

Zure bufanda. Uzten badiguzu, kamisetak aterako ditugu, Arestiren betaurrekoekin egin zuten lez.

Nahi duzuenean (barreak)!