Laguna hil eta hamar urtera hasi zen Kattalin Miner idazle eta kazetaria Moioren historia modu kolektiboan biltzen. Isiltasunari aurre egiteko ariketa gisa planteatu zuen, eta emaitza trans eta LGTBIQ+ kolektiboaren memoria historikorako ariketa bat da. Izan ere, lagunak transfobiagatik egin zuen buruaz beste. Liburua euskaraz argitaratu eta sei urtera heldu da gaztelaniazko itzulpena. Orain, aktibista transfeminista han-hemen ari da liburua aurkezten, oraindik aldatzeko gauza asko geratzen diren seinale.

Zerk bultzatuta heldu zenion liburu honi Moioren suizidioaren hamargarren urteurrenean?

Hamazazpi urteko distantzia batekin ikusten dut garai hori, baina hamargarrena heldu zenean, duela zazpi urte, bai izan zen batez ere isiltasun batekin aurre egiteko modu bat. Pertsonalki egonezin bat etorri zitzaidan urteurren horretan. Hasieran uste nuen doluarekin zerikusia zuela, baina batez ere konturatu nintzen ez nuela hitz egiten eta entzuten nire laguna izandakoaz, eta bere garaian hain heriotza publiko eta politizatua izan zena isilduta sentitzen nuen. Hor hasi nintzen nire buruarekin gogoetan, baina ohartu nintzen beste jende bat ere entzun nahi nuela, eta jakin nola bizi zuten isiltasun hori. Motibazio handiena hori izan zen, pentsatzea: “hau ez badugu orain egiten, galdu egingo da”, hori zen intuizioa, eta hasi nintzenen inguruan galdetzen, ohartu nitzen baietz, denok geundela antzeko egoeran.

Orain argitalpen horretatik zazpi urte pasatu direnean gaztelaniara itzuli da “Moio”. Norbaitek pentsa lezake gauzak aldatu direla urte hauetan… Eta, halere, pertinentea izaten segitzen du liburuak.

Gauza bat da pentsatzea transen errealitatearen baitan ze aldaketa egon diren: trans legeak hor daude —EAE eta estatukoa—, ikusgarritasunean ere urratsak egin dira, baina beste kontu bat da trans memoriarena, eta horrek pertinentzia dauka, trans pertsonekin eta LGTBIQ+ kolektiboaren historiarekin dugun zor bat baitugu. Uste dut feminismoak erakutsi digula zeinen garrantzitsuak diren genealogiak, eta gure kasuan, hasi berriak gara. Sarri jotzen dugu 36ko gerrara gauzak errekuperatzeko, kontuan hartu gabe duela hamar urte gertatutakoa jaso gabe dugula. Eta hori biltzen ez bada, eta hemendik 25 urtera etortzen bada norbait hori jaso nahian, lehenago jaso ez izana porrota litzateke. Memoria egitea ere bada orain edo oraintsu gertatutakoa jasotzea. Beraz, pertinentzia bi zentzuetan du: batetik, nahiz eta legeetan sakondu transfobia izugarria delako —kalean bai, baina baita osasungintzan eta arlo judizialean ere—, eta, bestetik, nor garen eta nondik gatozen jakiteko atzo zer gertatu zen jakitea ezinbestekoa zaigulako.

“Nahiko nuke, halere, jasandako kolpe horiek motore izatea, ez etsipen. Ez bakarrik transfobiari aurre egiteko, baita genero bitar eta zurrun batzuen baitan antolatzen den gizartea aldatzeko motore”.

Memoriaz ari, liburuak zure lagun Moioren suizidioa kontatzen du, eta besteak beste azaltzen du nola Hernani bezalako herri batean heriotza horrek inpaktua izan zuen. Are gehiago, heriotza-agur publikoa izan zuen, berak hala eskatuta. Liburua idazten ari zinen unean, Moiorena pasa eta hamar urtera, Ekai Lersundik bere buruaz beste egin zuen Ondarrun. Arrazoi paretsuengatik, antzeko herri eta testuinguru batean. Nola eragin zizun?

Niretzat krak handi bat zan zen, juxtu Tene Mujika beka eman baitzidaten liburua idazteko, eta planteamentu optimistagoa egin nahi nuen, gauzak hobetu zirelakoan. Beraz, kolpe latza izan zen hamar urte pasatu zirelako, enpatia handia sorrarazi zidalako herri eta familiarekiko, eta pentsarazi zidalako transfobiak jarraitzen zuela funtzionatzen indar berarekin. Are gehiago, liburua aterata ere, Euskal Herrian ez, baina estatuan egon dira suizidioak, eta transen bizipenetan osasun mentalak garrantzia handia du. Nahiko nuke, halere, jasandako kolpe horiek motore izatea, ez etsipen. Ez bakarrik transfobiari aurre egiteko, baita genero bitar eta zurrun batzuen baitan antolatzen den gizartea aldatzeko motore. Horrek ez du esan nahi mina eragiten ez duenik. Min handia egiten du. Adibidez, orain dela hilabete bat bere buruaz beste egin du Roberta Marrero trans artistak, eta horrek aktibatzen zaitu, errealitate gordina erakusten dizulako.

Hain justu, liburuaren ariketa zera da: kolpe horrek komunitatean zein eragin izan zuen aztertzea. Horretarako, Moioren familia hurbilari, lagunei, garai horretan militantzia feministan gertu zegoen jendeari, kultur eragileei… egin dizkiezu elkarrizketak. Zer da jaso duzuna?

Eskuzabaltasun total bat. Gerturatu nintzen pertsona bakoitzak baiezkoa eman zidan eta elkarrizketak zintzotasun eta autokritika handitik eginda daudela iruditzen zait. Inor gutxi saiatu zen “ondo gelditzen”, eta hori oso eskuzabala da, ze denok eman nahi dugu onena, baina ikustea hainbeste astindu gintuen horretatik zenbat ikasi dugun eta zenbat ikasteko dugun, niretzako inportantea da. Bestalde ikusi dut bai heriotza horrek, eta gerora baita liburuak ere, aktibatzen segitzen duela pentsatu eta gauzak aldatzeko gogo bat. Niretzat, liburuak duen zentzua hori da.

Liburuak badu intentzio bat zuk zera deitzen diozu gertakari hura ez lantzeko ikuspegi biktimista batetik. Alderantziz modu kolektiboan eta erresistentziatik kontatutako istorio bat da. Zein garrantzia du trans pertsonak biktima pasibotzat hartzeari uzteak eta komuniitatea eragile aktibotzat hartzeak?

Tragedia baten bueltan idatzi behar duzunean hautu politiko asko egin behar dira: hori nola jaso eta zertarako. Eta nik argi nuen liburu sozial eta politiko bat izatea nahi nuela, eta hori ez zegoen elkarrizketatuen esku, nire esku baizik. Nik argi nuen garai horretan izan ziren ekintza asko aktiboak, eraldatzaileak, solidarioak eta arduratik egindakoak izan zirela, eta horrela jaso nahi nuen eta horixe topatu dut aurrean. Inor ez zen geratu tragedian bueltaka, naiz eta bakoitzak bere bidea egin zuen doluan.

Edonola ere, arriskua zegoen morboan erortzeko. Besteak beste, lagunaren agur gutuna eta zuk hari egindakoa daude jasota liburuan.

Nire beldur handienetako bat zen. Nik ez nuen nahi izatea Moioren biografia nik esateko nire laguna zein pertsona ona zen eta zein gogorra izan zen hori pasatzea. Hori noski dagoela, eta garrantzitsua da, baina inportanteena zera da: zer aterako dugun hemendik. Eta hor beldur nagusienetako bat zen ez lortzea deseraikitzen trans errealitatearekin lotuta ditugun axioma batzuk: trans bizitzek indarkeria jasaten dutela, eta bizitza zaila dutela eta suizidioarekin lotuta doazela. Eta oso zaila zen hortik ihes egitea, hori ere jaso nahi nuelako. Orduan, Brayan elkarrizketatzea, beste belaunaldi bateko trans bat, beste modu batera bizi duena, oso garrantzitsua izan zen hain barneratuta ditugun loturak pixka bat askatzeko. Jendeak dio bukaerak baduela esperantza, indar eta argi pixka bat.

Medeak taldeko kide Txurrus eta Ituk parte hartzen dute liburuan. Garai horietan nerabe ginen feministontzako erreferente izan ziren, zineten. Duela ia hamabost urte jada hitz egiten zen transfeminismoaz Euskal Herrian, eta…

Medeak originaleko kideak ni baino 10 urte helduagoak dira, ezagutu ginen Hernaniko proiektu batean, eta gero bizitzak eraman nau ni Medeakeko militante izatera. Niretzako erreferente politikoak dira, baina pertsonalak ere bai. Esango nuke lan egin zutela eta genuela ekartzeko transfeminismoaren oinarri batzuk Euskal Herriko mugimendu feministara. Eta uste dut gaur egun gauden momentuan Euskal Herriko mugimendu feministak asko edan eta barneratu duela hortik. Noski, denok ez dugu berdin pentsatzen eta mundu guztiak ez du bere burua transfeministatzat hartzen, baina feministatzat duenak ere baditu transfeminismoaren oinarri batzuk eta eztabaida batzuk oso barneratuta. Hori azken jardunaldi feministetan ikusi nuen, nahiz eta gure desberdintasunak eduki. Agian gaur egun beharko genuke mugimenduaren oinarrietan aktualizazio bat, trans gaien inguruan adibidez, baina uste dut diskurtso hori ongi sartu zela eta belaunaldi berriek beregain hartzen dituztela transfeminismoaren oinarri asko. Izan trans gaien inguruan, prostituzioaren gainean, migratzaileei buruz… bazterren inguruan azken finean.

Horren adibide, euskarazko Genero-Ariketak liburuan, 2013an, jada jasotzen da cis aurrizkiaren esplikazio bat, nahiz eta azken urteetan erabili gero eta gehiago. Alderantziz, 2017an ez zeuden eztabaida eta ezagutzak ditugu orain eta, komentatu izan duzu euskarazko bertsioa agian zaharkituta geratu dela kontzeptu batzuei dagokienez, ezta?

Itzulpenarekin hasi ginenean Irati (Iturriza) eta biok, ohartu ginen bost urtetan aldaketa terminologiko, kontzeptual eta bibentziala egon zela, eta horrek esan nahi du trans mugimenduak hausnarketa, erabaki eta posizionamendu batzuk egin dituela bere burua izendatzeko. Itzulpenerako korapilatsua izan arren, niretzat pozgarria da, esan nahi duelako bizirik dagoen mugimendu bat dela eta bere burua izendatzeko eta politikoki kokatzeko hausnarrean dagoela, eta izaten jarraituko duela. Oxala hemendik bost urtera zerbait editatu behar badugu, kontzeptu batzuk egokitu behar izatea. Niretzat hori ez da arazo bat, alderantziz, berri on bat da. Horrek eramaten nau pentsatzera, agian euskarazko bertsioan termino batzuk egokitu nahiko nituzkeela. Edonola ere, hori aldatzea pozgarria izan da.

Kontrara, beste aspektu batzuetan, espero ez genituen gauzak gertatu dira liburua 2018an argitaratu zenetik, eta hori erreakzionarismoa da. Ez genuen usaintzen, eta orain, gaztelaniazko itzulpenean oin ohar batzuetan argitu behar izan dugu urteotan aurrerapausoak egin direla lege edo memoria aldetik, baina, era berean, erreakzionarismo bat egon dela ustez feministak ziren eremu batzuetatik.

Itzulpenera itzulita, nola sumatu duzu zure ahotsa beste hizkuntza batean? Nola egokitu duzue hori?

Oso arraroa izan da, inoiz ez nuen pentsatu eta ez nuen nire liburuak beste hizkuntza batera itzultzeko asmorik, baina debate handiegirik ere ez nuen. Ez alde, ez kontra. Besterik gabe, ez zen nire planetan sartzen. Baina liburu hau nirea izateaz aparte esperientzia kolektibo bat da, funtzio bat betetzen duena, eta argi nuen gero eta jende gehiagorentzako baliagarria izatea nahi nuela. Beraz, kasu honetan ez dit zalantza moralik sortu. Arraroa izan dena da nire ahotsa gaztelaniaz topatzea, eta hori Iratirekin egin dut. Paradoxikoki, euskara nire lehen hizkuntza izanda, eta euskaraz sentitu eta pentsatuta, iruditzen zait gaztelaniaz emozionalagoa dela nire ahotsa. Edo iruditzen zait gaztelaniazko aurkezpenetan emozionalitate bat baduela euskaraz ikusten ez niona, eta uste dut zerikusia duela beste hizkuntza batean ikusteak distantzia bat hartzeko aukera ematen didala, eta beraz, historia kanpotik ikusteko gaitasuna dudala. Hor ulertzen dut jendeak esaten didanean liburuarekin asko emozionatu dela, ze niri pasatu zait orain gaztelaniako aurkezpenetan: “Ze fuertea Moiorena”.

“Une horretan heriotza bati erantzun kolektiboa emateko edo antolakuntza herrikoi baten bidez adio publiko bat egitea uste dut badagoela eratorria herri honetan eduki ditugun beste gatazka batzuetatik”.

Memoriaren gaia sarri atera da hizketaldi honetan, eta hain justu, Euskal Herriko memoria garaikidea biltzeko idazketa beka bat eman zizuten liburu hau idazteko. Nor eta zer da oroitzeko bezainbeste zilegitasun duen gorputz edo gertakaria? Eta zein subjektuk osatzen dute memoria?

Tene Mujika bekaren bidez denetariko gaiak landu dira, baina askok 36ko Gerrarekin edo indarkeria politiko-armatuarekin duten zerikusia. Eta nire buruari galdetzen nion: honetan guztian zein toki du istorio honek? Nahiko berriki gertatutakoa zelako eta, gainera, subjektu zentrala trans pertsona bat zelako eta ez ustez zuzeneko indarkeria deitzen diogun hori jasandako pertsona bat. Niretzako klak bat izan zen beka jasotzea, ohartzeko prest gaudela gure memoria kolektiboa bat eta bakarra ez dela onartzeko, eta ikusteko herri honek badituela beste ikuspegi eta memoria ertz batzuk, hitz egin dezaketenak gatazka handi deitutako horri buruz ere. Zeren, adibidez, Moiorena Hernani bezalako herri batean gertatu izanak —eta hori Iratxe Retolazaren kapituluan ongi ikusten da— gure herriaz esan nahi du zerbait. Une horretan heriotza bati erantzun kolektiboa emateko edo antolakuntza herrikoi baten bidez adio publiko bat egitea uste dut badagoela eratorria herri honetan eduki ditugun beste gatazka batzuetatik. Beraz, dena ezin badugu jaso, ezin dugu kontatu historia.

Liburuan bakarrik ez, sare sozialetan ere hitz egin diozu berriki zure lagunari, bigarren pertsonan. Zure ibilbidean eragina izan duenaren seinale. Nola zeharkatzen zaitu Moiok?

Bera, bere heriotza eta heriotzaren ondorengoa badira ni gaur naizenaren zati handi bat eraiki dutenak. Militantziari dagokionez, agerikoa da. Ez da kasualitatea beti trans errealitateen bueltan egon izana eta jarraitu izana trans errealitateak ezagutzen feminismoarekin lotuta beti, eta transfeminismoaren sorreran ere argi edukitzen non egon nahi nuen eta gaur egungo gatazketan non egon nahi dudan. Beraz, Moioren heriotzak sortu ahal izan zidan min pertsonalaz harago, argi dago naizen hori politikoki banaizela honengatik. Eta gero pertsonalki, oso gazte tokatzen zaizunean aurre egitea horrelako zerbaiti, ematen dizu pertzepzio bat zure bururena, minarena, osasun mentalarena, lagunen artean zaindu behar izatearena, eraiki behar izatearena… horrek zerikusi handia du feminismoarekin.

Liburuan aipatzen duzu kezka duzula ea berak zer pentsatuko duen honi buruz. Zer pentsatuko luke zure testuak eduki duen bidaiaz?

Ni lasai egoteko pentsatzen dut ados egongo zela. Baina bai, argi daukat berak bere heriotza ez zuela isila, tapatua eta tabutik egin, baizik eta kontrakoa. Publikoa egin zuen eta publikoa izan zedin eskatu zuen, eta gauzak aldatu zitezen nahi zuen. Beraz, liburuak erakuts dit baietz, balio izan duela horretarako, eta lasaitasun handia dut. Beste gauza bat da bera noraino lotsatuko zen. Baina oso pozik eta harro nago lagunaz eta liburuak ekarritako guztiaz.

“Uste dut oso zaila dela horrelako liburu bat irakurri eta bere horretan jarrera transfoboekin jarraitzea norbaitek”.

Lehen ere esan duzu transfobia dagoela, izan adar faxitatik edo izan TERF ikuspegi batetik. Egun, nerabeekin eta instituzioekin egiten duzu lan. Nola ikusten duzu egoera?

Nik uste dut beste askotan gertatu zaigun bezala instrumentalizazio bat egon dela honekin eta trans errealitatearekin. Esan nahi dudana da ez dudala uste jarrera transfoboa duten horiengan benetan halako eragina duenik beraien egunerokoan transen existentziak eta transek eskubideak edukitzeak. Eta halere, gorroto handi bat sortzen du. Hori izan da beti azpian gaudenon artean elkar jotzeko beste aitzakia bat. Antzekoa da jendeari izorratzen dionean beste jende batek RGIa kobratzea. Transekin hori gertatzen da. Sortzen du gorroto oso biszeral bat, niretzat ulertzeko zaila dena. Ustezko feminismo batetik gertatzen denean, are gehiago gainera. Erabilia eta instrumentalizatua izan da. Uste dut paradoxikoa dela Espainiako Estatuko legearekin gertatu dena. Jendea egon da saiatzen nabarmentzen zein eragin eduki dezaketen transen eskubideek beste jende batengan, teoriak-eta asmatzen, eta aldiz, hemen 2019tik genuen antzeko lege bat eta ez da zaratarik egon orain arte. Mingarria da, baina uste dut transfobia ahotan edo TERF posizioetan dauden askok ez dutela trans errealitatea ezagutzen. Ez lukete horrela hitz egingo. Edo hori pentsatu nahi dut. Uste dut oso zaila dela horrelako liburu bat irakurri eta bere horretan jarrera transfoboekin jarraitzea norbaitek. Hori bai, pedagogiarena ez dakit ba… Nik ez ditut errealitate asko ezagutzen bertatik bertara, eta badakit politikoki zeren alde eta kontra nagoen, eta hor hautu politiko bat dago.

“Trans pertsonen esistentziak erakusten digu gizarte antolamendu oso zurrun bat, eta beraz pentsatu beharko genuke guk zenbateko ekarpena dugun zurruntasun horren esistentzian”.

Eta hautu politiko hori eguneroko erabakietan gauzatzen da, jakina.

Positiboa da jendeak liburua eta gero sentitzea halako ardura bat trans pertsonekiko, eta izenordainak edo genero markak egoki erabiltzea, adibidez. Eta hori oso garrantzitsua da, baina badago beste urrats bat egin beharra: trans pertsonen errealitateak ez du erakusten pertsona erratu batzuen existentzia. Trans pertsonen esistentziak erakusten digu gizarte antolamendu oso zurrun bat, eta beraz pentsatu beharko genuke guk zenbateko ekarpena dugun zurruntasun horren esistentzian. Zenbat mantendu eta indartzen dugun genero bitartasun hori gure egunerokoan. Hori da arduraren boomerang-a, eta gehiago kostatzen zaigu, gure genero rolak eta bitartasun hori auzitan jarri behar ditugulako.