A prolífica María Reimóndez (28 libros, a máis de libro por ano desde que comezou a súa carreira en 2002, e case a metade en premios) acaba de publicar en castelán Bárbaras. Está a piques de rematar a Triloxía dos Seres Completos iniciada con Cobiza e á que seguiu Multitudes, a primeira obra de ciencia ficción activista escrita en galego. Cultiva novela para adultas e para crianzas, ensaio, poesía, teatro… E, na súa faceta como tradutora, fai moito máis que achegar literatura a outras latitudes, tamén potencia una reflexión crítica arredor do sinónimo de éxito que se lle concede á versión en castelán dun libro en galego. Como boa boxeadora, Reimóndez é combativa e estratéxica.

De onde sae a inquedanza de publicar Bárbaras?

Trátase dunha cuestión na que levo pensando e traballando moitos anos sobre todo grazas a e en colaboración coas compañeiras feministas do sur, en concreto de Támil Nadu, pioneiras de temas como a saúde e hixiene menstrual e as implicacións dos discursos e das prácticas a nivel planetario. Parte dun tempo de lecturas e reflexión, e de experiencias vividas coas teorías.

Na obra Bárbaras analiza a menstruación como pivote para ver outras cuestións dos corpos, os dereitos, temas ambientais, o racismo…

O libro foi publicado primeiro en galego no 2021, xusto en plena crise da covid, polo que tivo pouco percorrido. En galego dispón dun QR con contidos adicionais e na tradución ao castelán, algúns relativos aos cambios lexislativos como a Lei 4/2023, do 28 de febreiro, para a igualdade real e efectiva das persoas trans. Agora sae a tradución en castelán que é unha oportunidade para chegar a un público noutros lugares, mais tamén para que o orixinal sexa visible. Na obra analizo a menstruación como pivote para ver outras cuestións dos corpos, os dereitos, temas ambientais, o racismo… véndoo como tema catalizador.

A menstruación é un tema recorrente no feminismo, mais seguimos lastrando estigmas. Doutra parte, só hai pouco máis dun ano que obtivemos o dereito a coller a baixa pola dismenorrea (dor menstrual). A que mans agardas que chegue o teu libro para mover aínda máis os marcos?

Este tipo de libros deben ser ferramentas, animar debates e poñernos do lado de quen precisa o noso apoio. Está orientado á adolescencia, pero se sitúa na fronteira entre a idade adulta e a xente máis nova. Aínda que haxa contidos que van mudando, todo o argumentario e discusións de trasfondo deben ser útiles.

As etiquetas son orientativas. Eu como adulta leo de todo, porque todo é enriquecedor, non me limito por idade. A menstruación, a feminidade e os corpos terían que interesar a todo o mundo. Para desfacer a estrutura de poder na que se basea a desigualdade de xénero e outras precisamos ampliar os suxeitos dos discursos críticos, amosar que as categorías só valen cando fomentan a diversidade. Por exemplo, a categoría política das mulleres deixa de ser útil cando excluímos as mulleres trans, as que non menstrúan, as racializadas, as empobrecidas, as discas. Cómpre sempre fuxir dos esencialismos.

Son bos momentos para traer novos temas ao debate feminista, no medio da explosión da ultradereita?

Precisamente nestes momentos é máis importante ca nunca. A extrema dereita basea o seu traballo destrutor no baleirado e simplificación dos discursos. É agora cando o noso debe ser máis diverso, forte e empático. O discurso de odio contra as persoas trans, non binarias, racializadas, migrantes, discas e falantes de linguas que non son o castelán no Estado español da extrema dereita non pode ser reforzado. No caso concreto das persoas trans sabemos que sempre que se logra unha modificación lexislativa presenciamos momentos de tensión, porque parece que dar dereitos elimina os doutras persoas. O único que eliminan estas reformas lexislativas é o privilexio. Hai que perseverar sobre todo no traballo do día a día, que non remata porque se aprobe unha lei.

Isto é unha constante que temos que asumir en calquera traballo transformador; os feminismos, por exemplo, non son un dogma, e mesmo hai intereses opostos nos que existen conflitos. No fondo, as tensións de hoxe teñen moito que ver co feminismo da diferenza e o da igualdade, unha división típica dun certo feminismo branco occidental, dun discurso limitante onde quedan moitas violencias contra toda a diversidade corporal e humana.

O importante é como se xestionan os desencontros, que estruturas se reforzan e se reafirmamos sociedades con profundas desigualdades de xénero ou defendemos vidas plenas para todas as persoas. Persisten cuestións nas que temos que seguir dialogando e, ás veces, só buscar os puntos de intersección estratéxicos. Desde logo, tamén haberá persoas ou colectivos sen posibilidade de encontro e tocará saber deixar ir, porque no traballo colectivo hai que focalizar a atención no importante, mais tamén saber aproveitar, como nos ensinan as culturas colectivas das mulleres en Galicia, todo o que nos resulte útil.

Como artellamos espazos seguros neste contexto?

Pois empezando por deixar de pensar que por dicir que un espazo é “seguro” xa está todo feito. Os espazos seguros hai que construílos, e para este fin son importantes diferentes elementos: que estea claro cal é o obxectivo, que ten que ir alén do individual, que as persoas partan do respecto e da honestidade na comunicación, que o espazo non se converta nun lugar onde “medir” quen está peor. Para iso é importante que as persoas estean a gusto, que decidan quen entra e quen non, e que non aparezan elementos de disrupción. Tamén é certo que debemos xestionar o conflito, porque forma parte do traballo dos movementos sociais e de transformación. Cada espazo debe dispor os seus métodos de funcionamento, e decidir que se tolera e que non. Trátase de construír desde a empatía e a consciencia de privilexio, porque falamos moito da opresión pero non do privilexio.

Faláramos en Pikara de Cobiza, a primeira triloxía activista de ciencia ficción en galego. Como están a evoluír as personaxes de cara ó último libro? E como ves o xénero da ciencia ficción?

A triloxía estará completada en outubro. Foi un proceso complicado porque a historia é complexa: ten moitas voces, espazos… Só podo adiantar que escribo desde a esperanza, pero deixo no aire a quen favorece esa esperanza.

O canon da ciencia ficción segue a ser moi masculino, como acontece coa novela negra. E, sen querelo, créase un funil polo que pensas que hai uns estándares, mais por sorte hai mulleres neses eidos con enfoques totalmente diferentes sobre todo cando saímos do mundo branco occidental. Penso en autoras como Rita Indiana, as indíxenas e migrantes de Norteamérica como Cherie Dimaline, Darcie Little Badger, Larisa Lai, Louise Erdrich ou os mundos creados por autoras asiáticas (eu mesma traducín ao galego a fantástica novela curta O soño da sultana de Roqeyya Sakhāwat Hussain) como Yan Ge, Matsuda Aoko ou africanas como Nnendi Okorafor, para mencionar só algunhas. Eu procuro ler desde eses lugares e apostar por una ciencia ficción na que a lectora hexemónica teña que construír o espazo e poñerse nun lugar de desacougo que a realidade a miúdo reserva para as súas Outras, ao tempo que poño as Outras no centro do relato transformador.

“No panorama editorial galego aínda temos esa posibilidade de pensamento crítico pero, atendendo ás cifras que son resultado directo dunha política de demolición da diversidade lingüística, ese espazo vai facéndose cada vez máis pequeno.

A procura da identidade ven sendo un dos grandes eixes nos teus libros. Pensas que se cadra é aínda máis importante a día de hoxe, nun momento tan polarizado e intoxicado, atopar esa identidade a través da literatura?

A lectura e a escrita desde estas claves son máis relevantes, e no público galegofalante, a diferenza dos públicos de lingua hexemónica, son enfoques que interesan moito. Na hexemonía non interesan os libros que fagan reflexionar, para a non hexemonía, do tipo que sexa, este tipo de narrativas son fundamentais para a supervivencia. De feito, no meu caso, máis que sobre a identidade, escribo sobre a creación e a subversión do poder.

A persoa que estea asentada nunha identidade hexemónica terá que facer un descentramento maior, e os nosos libros serven para crear ese espazo. A literatura comercial tende a facer exactamente o contrario, os conglomerados editoriais ven os libros como material de consumo; esa é a literatura verdadeiramente ideolóxica, a que difunde as ideoloxías dominantes, mais é unha etiqueta que de contado se apón á literatura feita dende os feminismos ou outras disidencias. No panorama editorial galego aínda temos esa posibilidade de pensamento crítico pero, atendendo ás cifras que son resultado directo dunha política de demolición da diversidade lingüística no Estado español, ese espazo vai facéndose cada vez máis pequeno.

O deporte é algo que tamén marca a túa escrita. Nomeadamente, en Furia, fas unha homenaxe ao boxeo a través dos ollos dunha adolescente. De que xeito seguen a entenderse deporte e literatura na túa obra?

Considéranse socialmente antagónicas e para min é moi sorprendente. O deporte forma parte da miña vida ―sen ser profesional―, é un elemento máis do meu benestar. Polo tanto, é lóxico que aparezan mulleres que practican deporte na miña obra. En Furia dun xeito foi intencional porque, dende que practico boxeo, comprobo os prexuízos contra un deporte de contacto que aglutina características que me interesan de sempre: a interseccionalidade de clase social, orixe, o potencial dos corpos feminizados, a comunidade de apoio na diversidade… que todo isto quede resumido ao prexuízo da “violencia” é destrutivo e frustrante. A violencia é discriminar, limitar… algo que acontece noutras disciplinas acotío.

Comentaras que se cadra hai máis violencia no sector literario que no boxeo… Será pola sobrerrepresentación do varón branco e heterosexual, dese que prescindes de ler?

Fago moi poucas excepcións ao perfil de varón branco e heterosexual porque non me dá tempo a ler todo o que quero.

Fronte ao espazo do boxeo, onde na miña experiencia impera a acollida de quen ten interese tanto nos clubs como entre adestradoras e adestradores (logo os comportamentos das persoas individuais e o machismo sistémico xeral son outro tema), o sistema literario non é para as mulleres e disidentes un espazo de acollida. Custa moito traballo crealo, por moito que existan, como acontece en galego, textos e autoras feministas, cuir e disidentes marabillosas: de contado son esquecidas, estigmatizadas ou violentadas a moi diferentes niveis. A acollida temos que creala e en Galicia temos espazos moi relevantes como A Sega, a Rede Educativa de Apoio LGBTIQ+ de Galicia, os clubs de lectura específicos como, por exemplo o Queeruña, os premios literarios como o Agustín Fernández Paz á igualdade ou o Pinto e Maragota á diversidade sexual e de xénero.
Estes espazos axudan a concienciar e cambiar cuestións como, por exemplo, que se valore máis unha obra escrita por heterosexuais que collen unha temática LGBT que o que poidan crear persoas cuir. Nalgunhas cousas pasamos da invisibilidade á moda, e no medio tócanos vivir ás que nin queremos ser invisibles nin moda. O importante de ter unha carreira literaria longa é a posibilidade de ir creando espazos onde haxa menos atrancos para as que veñen detrás e máis voces diversas.

As túas obras están sendo traducidas ao castelán. Como se están a recibir no Estado español?

Calquera tradución é importante porque é abrirse a outro público, e estou encantada de acompañar os textos, tendo en conta tamén que profesionalmente son tradutora, e tradutora crítica. Nese sentido, non me pasa desapercibido que no caso específico do castelán, a relación entre a lingua na que escribo e a lingua cara á que traduzo é fondamente desigual.

Como autora en lingua galega o discurso público co que mazan en ti é que só tes importancia cando chegas a un lugar hexemónico. É este un discurso que cada vez se fai máis prevalente e que as autoras en linguas non hexemónicas acaban moitas veces asimilando, dando máis importancia á obra en castelán ca á obra en galego, cando mesmo en termos capitalistas sabemos que, con moi poucas excepcións, as vendas que teñamos serán na lingua propia. O meu obxectivo como autora non é ese, o éxito é ter lectoras en galego e crear comunidade na miña lingua.

“Ao sistema literario en lingua española moitas veces lle interesa “Galicia” como elemento de venda, como paisaxe. A miña galeguidade é política, non decorativa ou folclórica”

Para min adoita ser máis interesante ver como chegan as miñas obras a outras linguas que non exercen hexemonía sobre o galego e a outras comunidades lingüísticas non hexemónicas. As miñas obras están enraizadas nun lugar a través da lingua, como é lóxico para calquera que escriba cun sentido literario. No meu caso gústame traballar coas variedades dialectais do galego, coa caracterización de personaxes, lugares e ambientes experimentando coa lingua. Todo iso é un desafío de tradución ao que eu me enfronto cando traduzo textos doutras linguas ao galego. É o que fai a tradución interesante e tamén os textos relevantes noutros lugares.

Ao sistema literario en lingua española moitas veces lle interesa “Galicia” como elemento de venda, como paisaxe. A miña galeguidade é política, non decorativa ou folclórica. É o meu punto de partida e a base das miñas alianzas. Isto ás veces dificulta a conexión cos públicos hexemónicos, pero tamén por iso as traducións das nosas obras son tan importantes para descentrar ese suxeito.

Levamos varias autoras recoñecidas con premios literarios no Estado español. Consideras que isto é un síntoma da boa saúde da literatura galega escrita por mulleres, considerando o seu marcado perfil feminista e comprometido? Que parte teñen estes recoñecementos de débeda histórica coas mulleres e coa lingua galega?

Penso que como a hexemonía rara vez mira cara ás non hexemónicas, cando despois de moito traballo por parte das creadoras e axentes diversas empezan a chegar os textos, de súpeto “descobren” o potencial creativo que para nós non é sorprendente, porque a ollada máis afastada do centro é sempre a máis ampla e rica. E penso aquí tamén en fenómenos como as fantásticas autoras en éuscaro como Karmele Jaio, Katixa Agirre, Uxue Alberdi ou, sen ir máis lonxe, en Panza de burro, un libro [da escritora canaria Andrea Abreu] que chamou tanto a atención, penso, tamén polo pouco afeito que está o público peninsular a achegarse a experiencias que non son as dos lugares e dialectos habituais dende os cales se narra.

Se esas voces chegan ao espazo hexemónico teño que claro que é porque teñen unha calidade sobranceira e porque houbo un traballo colectivo que permitiu que fosen escoitadas. En Galicia algunhas autoras fomos creando espazos de forte colectividade, porque o verdadeiramente complicado é sermos recoñecidas aquí, cando vivimos cuns medios públicos secuestrados, cun goberno da Xunta que leva décadas lexislando para que o galego perda falantes e relevancia. É sumamente anómalo que o público galego descubra autoras porque lles dan premios estatais ou cando se nos traduce ao castelán cando estamos diariamente traballando, recibindo premios e indo a centros de ensino, asociacións, feiras e eventos activistas. Por iso destaco tanto o traballo que facemos desde o colectivo A Sega con iniciativas como As Galegas nas Letras.

Temos obras de María Xosé Queizán que están inaccesibles, e mesmo as de Luísa Villalta, homenaxeada das Letras Galegas en 2024, estaban inaccesibles ata este momento. Ao final, entre as que abandonan e as que se silencian con críticas pexorativas no seu momento, tócanos estar resignificando constantemente.

Que papel lle está quedando ao galego nun panorama no que, a pesar da ultradereita, temos o ascenso político do movemento nacionalista galego ou a resignificación do noso baile tradicional?

É un tira-puxa permanente. Temos unha presenza forte da música e do baile de “creación colectiva” como o denomina Mercedes Peón moi acertadamente que non é un rexurdir, é visibilidade, como amosa o caso das Tanxugueiras. Se o de fóra ten que valer para que nos vexan dentro pois hai que aproveitalo, por moi anómalo que sexa. O que dá resposta a ese ascenso político do nacionalismo é que as que foron ou imos tendo visibilidade fóra seguimos partindo do lugar político que nos outorga a lingua galega e iso é moi potente.

Por moito que rosmemos, a calidade da creación cultural en Galicia é moi elevada. O problema é que esa efervescencia segue tendo un espazo moi pequeno, porque a sociedade galega foi socializada na desmemoria, en non valorar o propio, e iso comeza pola lingua.

A lingua é un traballo con forzas desiguais, comezando pola falta de apoio no ensino, porque vexo aínda rapazada incapaz de dicir unha frase en galego, ou persoas que saen da universidade sen falar galego con fluidez. As institucións, moitas veces, actúan en contra do propio coñecemento da lingua. Hai desvinculación co propio lugar e coa historia, e logo vas descubrir o ecoloxismo fóra, ignorando o que acontece ao carón da casa coas Encrobas, Altri… Se estivésemos enraizadas coa lingua tamén estaríamos enraizadas nestas preocupacións.